T o sh k e n t d a V l a t iqtisodlyot universiteti sa m a r q a n d iq t iso d iy o t va servis

M ulkiy kimga tegishligiga k o‘ra qurilish tashkilotlari asosiy 
vositalari xususiy va vaqtinchalik foydalanishga (ijaraga) olingan asosiy 
vositalarga boiinadi.

---

S o tib olish va kelib ch iq ish m an balariga k o ‘ra q u rilish
tashkilotlarining asosiy vositalari turli xil bo‘ladi, m asalan xorijiy 
davlatlardan sotib olingan (import) va respublikamizda ishlab chiqarilgan 
asosiy vositalar, o ‘z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalar, ta‘sis badali 
sifatida kiritilgan asosiy vositalar va bepul kelib tushgan asosiy vositalar.
Sotib olingandagi holatiga k o ‘ra qurilish tashkilotlari asosiy 
vositalarini yangi va oldinlari foydalanishda b o ig a n asosiy vositalarga 
taqsimlash mumkin.
R eal holatiga k o ‘ra q u rilish tash k ilo tlari aso siy vo sitalari 
ishlatilayotgan (ekspluatatsiyadagi), kapital ta‘mirlashdagi, konservatsiya 
qilingan, zaxiradagi, sotishga vatugatishgatayyorlangan, ijaragaberilgan 
asosiy vositalarga ajratiladi. Sotishga va tugatishga tayyorlangan asosiy 
vositalar alohida qismlarga ajratilgan holda saqlanishi mumkin.
Alohida ishlarni bajarishga m o‘ljallanganligiga ko‘ra qurilishda 
qoilanilayotgan asosiy vositalar maxsus, universal va aralash maqsaddagi 
asosiy vositalarga boiinadi. Kranlar, béton qorish mashinalari, ternir va 
taxta kesish va burg‘ulash jihozlari, kovushli ekskavatorlar, grederlar va 
shu kabi ayrim qurilish texnikalari maxsus asosiy vositalar hisoblanadi. 
Traktorlar, buldozyerlar, ayrim transport vositalari, bino va inshootlar 
universal xaraktergaegaboiadi.
Turi va ko‘rinishiga ko‘ra qurilish tashkilotlarining asosiy vositalari 
buxgalteriya hisobi, moliyaviy va statistika hisobotlarini tuzishda barcha 
xo‘jalik yuritish subyektlari uchun umumbelgilangan guruhlarga ajratiladi. 
U shbu guruhlar ham da ularga kiruvchi asosiy vositalar, chunonchi, 
quyidagilar hisoblanadi : yer va yer uchastkalari; bino va inshootlar; mashina 
va uskunalar; ofis mebellari vajihozlari; kompyutyerlar, transport vositalari; 
ishchi xayvonlar; ko‘p yillik o ‘ simliklar; boshqa asosiy vositalar.
Qurilish tashkilotlari asosiy vositalarini boshqa belgilari bo‘yicha ham 
tasniflash mumkin. Chunonchi, soliqsolishgamunosabatigako‘raularmol- 
m ulk solig‘ iga tortiladigan va m ol-m ulk solig‘iga tortilmaydigan asosiy 
vositalarga ajratiladi. Amortizatsiya qilinishiga ko‘ra ular Soliq kodeksida 
belgilangan turli m e’yorlar b o ‘yicha eskirishi hisoblanadigan va mos 
ravishda turli muddatlarda (5 yildan 20 yilgacha) xizm at ko‘rsatadigan 
asosiy vositalarga bo‘linadi.
Qurilish tashkilotlarida asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydi :

---

- qiym atidan qat’i nazar xizm at muddati bir yildan kam b o ‘lgan 
buyum lar - stol ustiga qo‘yiladigan kalkulyatorlar, yoritgichlar, yozuv 
uskunalaj'i. taqvimnomalar,
- vaqtinchalik foydalanish uchun qurilgan y o ‘lkalar va boshqa 
moslamalar (notitul inshootlar).
Qurilish tashkilotlari o‘zlarining asosiy vositalari qiymatini 5-son BHMS 
«Asosiy vositalar»da keltirilgan tartibda baholashlari, shuningdek joriy 
hisobda ulami boshlang‘ich (tiklangan) qiymatida, buxgalteriya balansida 
esa qoldiq qiymatida aks ettirishlari lozim.
Asosiy vositalaming boshlang‘ich qiymati ulami sotib olish baholari 
(o‘z kuchi bilan qurish yoki ishlab chiqarish tannarxi) ham da barcha sotib 
olish, tashib keltirish, rasmiylashtirish, o'rnatish, ishga tushirishga doir 
qo‘shim cha xarajatlardan tashkil topadi. Boshlang‘ich qiym atni topish 
maxsus «Asosiy vosita boshlang‘ich qiymatining hisob-kitobi»ni tuzish 
aso sid a am alga o sh irilad i. U sh b u h iso b -k ito b n in g y ax lit shakli 
respublikamizning harakatdagi m e’yoriy hujjatlaridabelgilanmagan. Uni 
quyidagi shaklda tuzish maqsadga muvofiq (2.2-jadval).