bo‘linmalari tomonidan ishlab chiqilgan va qurilish obyektlarida ishlatilgan
g ‘isht, blok, eshik, ramka, turli moslama va konstruksiyalar o ‘z ishlab
chiqarishidan olingan qurilish materiallari hisoblanadi. Sotib olingan,
buyurtmachilardan, ta’sischilardan va boshqa tashqi shaxslardan kelib
tushgan materiallar o‘zi ishlab chiqmagan materiallar hisoblanadi.
Vujudga keltirgan m amlakatiga k o ‘ra
qurilish tashkilotlarida
ishlatiladigan m ateriallar m ahalliy m ateriallar va xorijdan keltirilgan
materiallarga bo‘linadi.
Materiallar hisobini to‘g ‘riyuritishningmuhim shartlaridanbiri bo‘lib
ular qiymatini to ‘g ‘ri baholash hisoblanadi. Respublikamizning 4-son
BHM S «Tovar-moddiy zaxiralar»ga muvofiq qurilish tashkilotlarida
m ateriallarning hisob bahosi b o ‘lib ularning tannarxi hisoblanadi.
Qurilish materiallarining tannarxi ularning kelib tushish manbasiga ko‘ra
tu rli ele m e n tla rd a n ta sh k il to p ad i. C h u n o n ch i,
so tib o lin g an
m ateriallarning tannarxi o ‘z ichiga ularning sotib olish baholaridagi
qiymatini hamda sotib olishga doir barcha qo‘shimcha xarajatlar (tashib
keltirish, bojxonatoMovlari, sertifikatlash, brokerlaming xizmathaqlari
vaboshqalar)ni oladi. Sotib o lish d ato ian g an q o ‘shilgan qiymat solig‘i
(Q Q S) sum m asini m ateriallar qiym atiga q o ‘shish yoki q o ‘shmaslik
qurilish tashkilotiningbu soliqningtoiovchisi yoki toiovchisi emasligiga
b o g ‘liq. QQS to io v c h i q u rilish tash k ilo tlarid a ta ’m inotchilarga
(bojxonaga) toiangan QQS summasi materiallar qiymatiga kiritilmaydi,
balki budjetga to ian ad ig an QQS summasini topishda kamaytirishga
olib boriladi. Ixchamlashtirilgan soliq rejimida faoliyat ko‘rsatayotgan
qurilish tashkilotlarida sotib olishda ta ’m inotchilarga (bojxonaga)
to ‘langan QQS summasi bevosita materiallar qiym atiga (tannarxiga)
kiritiladi.
0 ‘z ishlab chiqarishidan olingan materiallar tannarxi ulami ishlab
chiqarish bilan b o g iiq barcha moddiy, mehnat va boshqa xarajatlardan
tashkil topadi. Bunda bir birlik materialning o ‘rtacha tannarxi kalkulyatsiya
qilish y o ii bilan qurilish materiallarini
ishlab chiqishga sarflangan
xarajatlam ing jam i sum m asini jam i ishlab chiqilgan materiallarning
miqdoriga b o iish orqali topiladi.
Ta’sischilardan olingan ham da beg‘araz (bepul) kelib tushgan
materiallarning tannarxi deganda ularning shartnomalarda ko‘rsatilgan
baholardagi qiymati tushuniladi.
Turli manbalardan olingan materiallar
omborlarda va qurilish
maydonchalarida FIFO, AVEKO yoki bir o ‘zini identifikatsiyalash
usullaridan biri asosidahisoblangan qiymati (tannarxi) bo‘yichahisobdan
chiqarib boriladi.
FIFO usulda qurilish materiallarining chiqimi (qurilish ishlariga sarfi va
boshqa chiqimlari) ulaming kelib tushish ketma-ketligidagi qiymati
(tannarxi) bo‘yicha amalga oshiriladi. Masalan, 20__yil 1 -may holatiga
omborda 10 tonna har bir tonnasining kirim bahosi 80000 so‘m boig an
jami 800000 so‘mlik sement mavjud boigan, may oyida ulaming tushumi
quyidagicha boigan deylik:
H u j j a t
M i q d o r i , t.
Bahosi
S u m m a s i
JVs
S a n a
125
5 may
30
85000
2 5 50000
142
15 may
20
90000
1800000
May oyida 5 5 tonna sement qurilish ishlariga sarflangan boisa, u holda
sementning qurilish tannarxiga kiritilgan qiymati FIFO usul bo ‘yicha
4700000 so‘m ni( 10*80000 + 30*85000 + 15*90000), 1-iyun holatiga
omborda qolgan sementning qiymati 450000 so‘mni (5*90000) tashkil
etadi.
AVEKO usulida materiallarning bosh qoldig‘i va kirimi asosida
ularning o ‘rtacha bahosi aniqlanadi. Keyin ushbu o ‘rtacha baho
sarflangan va qoldiq materiallarga ko‘paytirilib, mos ravishda ulaming
qurilish qiymati (tannarxi)ga kiritilgan
ham da qoldiqda qolgan
qismlarining qiymati topiladi. Yuqoridagi maiumotlarga ko‘ra 1 tonna
sementning AVEKO usul bo‘yicha o ‘rtacha bahosi 85833,33 so‘mni
[( 800000 + 2550000 + 1800000) : (10 + 30 + 20)], qurilishga
sarflangan sementning qiymati 4720833 so‘mni (55*85833,33), oy
oxiridaqolgan sementning qiymati esa429167 so‘mni (5*85833,33)ni
tashkil qiladi.
Materiallar qiymatini baholashning bir o‘zini identifikatsiya qilish usuli,
odatda, yakka (individual) tarzda yaratilgan va o ‘z
analogiga ega
boim agan materiallarga (moslamalar, konstruksiyalarga) taalluqlidir.
Bunday materiallar qaysi baholarda olingan b o isa , o ‘sha baholarda
hisobdan chiqariladi.