T texniki kolleci

AVTOMOBİLİN-DARTI-DİNAMİKAS-(qüvvə-balansı).
Avtomobili hərəkət etdirici qüvvə, aparan təkərlərdəki çevrəvi qüvvədir 

F
T
. Çevrəvi 
qüvvə aparan təkərlərin diyirlənməsinə və xarici müqavimət qüvvələrinin dəf edilməsinə 
sərf olunur:
aj
W
i
f
T
F
F
F
F
F




(6)
olar. (6) bərabərliyi dartıcı balans ifadəsi adlanır. Deməli, istənilən anda avtomobilin 
hərəkətinin bütün müqavimət qüvvələrinin cəmi aparan təkərlərdə qərarlaşmış hərəkət 
üçün tapılmış çevrəvi qüvvəyə bərabərdir.Avtomobilin irəliləmə və fırlanma hərəkəti 
edən kütlələrinin sürətlənməsi üçün tələb olunan qüvvəni aşağıdakı kimi ifadə etmək 
olar:
j
m
F
a
aj


, burada 
δ 

fırlanan kütlələrin təsirini nəzərə alan əmsal adlanır. 
δ 

əmsalı aşağıdakı empirik ifadə ilə hesablana bilər:
2
2
1
1
юг
u






.Tək avtomobil üçün 
nominal yüklənmə şəraitində 
δ
1 
= 0,03...0,05; 
δ
2 
= 0,04...0,06 olur. Kiçik qiymətlər daha 
ağır avtomobillər üçün götürülür. Avtomobilin yüklənməsi normal qiymətdən fərqlənərsə 
δ
1
və 
δ
2 
əmsalları yüklənmə dərəcəsinə vurulmaqla tapılır.Tam çevrəvi qüvvə-sürət 
koordinatlarında dartıcı balans ifadəsinin qrafik təsviri avtomobilin dartıcı xarakteristikası 
adlanır. Şək.9-da əyrilər uyğun ötürmələrdə tam çevrəvi qüvvənin avtomobilin 
sürətindən asılılığını göstərir. 
Şək.9. Avtomobilin dartıcı xarakteristikası 
Burada 
a
W
T
F
F
F


fərqi azad dartıcı qüvvə adlanır. Dartıcı balans ifadəsindən 
göründüyü kimi bu qüvvə yolun müqavimətinə və avtomobilin sürətlənməsinə sərf 
olunan cəm qüvvəni müəyyən edir.Dartıcı balans qrafiki ilə avtomobilin hərəkətinin bir 
çox məsələlərini həll etmək olur. Lakin bu qrafiklə müxtəlif avtomobillərin dartıcı-sürət 
I
II
III
IV
F
T
V
max
V
a
F +F

W
F

F
aj
F
T 
max
F


---

xüsusiyyətlərinin müqayisəli analizini vermək mümkün deyil. Buna səbəb müxtəlif kütləli 
avtomobillərin aparan təkərlərində müxtəlif çevrəvi qüvvələrin olmasıdır. Azad qüvvənin 
avtomobilin ağırlıq qüvvəsinə-nisbəti-dinamiki-factor-
D-adlanır:
a
W
T
G
F
F
D
/
)
(


.
(7) Dinamiki faktor ölçüsüz kəmiyyətdir. Dartıcı balans ifadəsinin hər tərəfini ağırlıq 
qüvvəsinə bölsək,
g
j
g
j
i
f
D
/
/








alarıq. Burada 
g 

sərbəstdüşmə 
təcilidir.Dinamiki faktorun avtomobilin hərəkət sürətindən asılılığının qrafik təsvirinə 
dinamiki xarakteristika deyilir (şək.10). Dinamiki xarakteristika ilə müxtəlif kütləli 
avtomobillərin dartıcı-sürət xüsusiyyətlərini müqayisə etmək mümkündür. Avtomobilə 
düşən yük dəyişdikdə dinamiki xarakteristika dəyişir. Nominal yüklənmədən fərqli 
yüklənmə üçün (
m') dinamiki faktorun qiyməti aşağıdakı düsturla tapıla bilər:
,
/
a
m
m
D
D



burada 
D' 

verilmiş yüklənmə halında dinamiki faktor; 
D 

nominal 
yüklənmə şəraitində dinamiki faktordur. 
Şək.10. Avtomobilin dinamiki xarakteristikası.
Çevrəvi qüvvələrin maksimal qiymətləri adətən, ilişmə şərti ilə məhdudlaşır. Buna görə 
də dartıcı və dinamiki xarakteristikalarda maksimal ilişməyə uyğun çevrəvi qüvvəyə (
F
tφ
) 
və dinamiki faktora (
D
φ
) uyğun xətlər göstərilir.Avtomobilin dartıcı-sürət xüsusiyyətlərini 
müqayisə etmək üçün dinamiki xarakteristikanın xarakterik nöqtələri aşağıdakılardır: 
maksimal sürət 

V
max
və maksimal sürətdə dinamiki faktor 

D
V
; yüksək pillədə 
dinamiki faktorun maksimal qiyməti 

D
Vmax
və buna uyğun sürət 

V
K
(kritik); aşağı 
pillədə dinamiki faktorun maksimal qiyməti 

D
max
və buna uyğun sürət 

V
D
.Hər bir 
pillədə dinamiki faktor hərəkət sürətinin müəyyən qiymətində maksimal qiymət alır. Bu 
sürət həmin pillə üçün kritik sürət sayılır. Kritik sürətdən böyük sürətlə hərəkət 
dayanıqlıdır. Doğrudan da avtomobil yolun müqavimət əmsalının 

1

qiymətində 
V
al
sürəti ilə hərəkət edirsə (şək.11), yolun müqaviməti 

2
-yə qədər artdıqda onun sürəti 
azalacaq, dinamiki faktoru isə 

2
qiymətinə qədər artacaq. 

-nin qiyməti əksinə, 

2
-dən 

1
-ə qədər azaldıqda avtomobilin sürəti artacaq, dinamiki faktoru isə azalacaq. 
I
II
III
IV
D
V
D
V
max
V
a
D
max
D
Vmax
V
к
D
V

---

Şək.11. Dinamiki faktora görə kritik sürət qrafiki 
Beləliklə, avtomobilin sürəti 
V
k
-dan böyük olarsa, hərəkətin dayanıqlı rejimi avtomatik 
saxlanılır. 
V
k
-dan kiçik sürətlə (məs., 
V
a3
) hərəkət etdikdə 

-nin artması sürətin və 
dinamiki faktorun azalmasına səbəb olur. Aşağı pilləyə vaxtında keçilməzsə nəticədə 
mühərrik sönər.Bəzi hallarda avtomobilin dartıcı-sürət və yanacaq qənaətliyi 
qiymətləndirilərkən güc balansı ifadəsindən istifadə edilir. Güc balansı mühərrikin 
gücünün müxtəlif müqavimət güclərinə paylanmasını əks etdirir. Axırıncını almaq üçün 
(6) 
ifadəsinin 
bütün 
hədlərini 
avtomobilin 
sürətinə 
vurmaq 
lazımdır:
;
a
aj
a
w
a
a
T
V
F
V
F
V
F
V
F




aj
w
T
N
N
N
N




, 
burada 
N
T

aparan təkərlərə ötürülən güc; 
N

və 
N
w

uyğun olaraq yolun və havanın 
müqavimətini dəf etmək üçün sərf edilən güc; 
N
aj

avtomobilin sürətlənməsi üçün sərf 
edilən gücdür. Dartıcı balansa uyğun olaraq güc balansı da qrafik şəkildə təsvir edilə 
bilər (şək.12).
Şək.12. Benzin mühərrikli avtomobilin güc balansı qrafiki 
V
D
D
max
V
a3
V
k
V
a2
V
a1
V
a
I
II
III
IV
N
T
N
T
V
a
V
max
V
a
N
T
P
N
aj
N
W
N

N
e

---