T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

3.9. SUV 0 ‘LCHASH QURILMALARI
Suv sarflarini oich ash kichik daryolarda, soylarda, ariqlarda, 
novlarda, quritish va sug‘orish kanallarida va qurilm alarda har xil 
suv oichash qurilmalari yordamida aniqlanadi. Ular gidrom etrik 
novlar, suv tashlamalar, diafragmalar, suv oichash nasadkalari, 
pristavkalar, 
quvurli 
suv 
oichovchi-regulyatorlar, 
belgilangan 
o‘zanlar va boshqalar. Gidrom etrik novlar to‘g ‘ri burchakli va 
trapetsiodal kesimida boladi. Ular keng bo‘sag‘aIi suv tashlam a 
orqali suyuqlikning oqib o'tish sxemasi bo'yicha ishlashadi. Bu 
gidrom etrik novlardagi suv sarfini aniqlash uchun suv sathlari farqi 
malum bo'lsa yetarli. Shuning uchun faqat suv sathlari N kuzatiladi. 
Suv sarfini oichashda devori vupqa suv tashlamalari ishlatiladi, suv 
sarfi esa hisoblanadi. Hisoblashda ulardan yuqorida o‘rnatilgan suv 
oichash reykasi koisatgan suv sathi (N) va suv tashlam aning yani 
(v) malumotlaridan foydalaniladi. Suv tashlam alar yordam ida 0,0005 
dan 10 mVs gacha b oigan suv sarfini oichash mumkin. Amaliy 
ishda trapetsiodal, uchburchak, to‘g‘riburchakli va parabolik suv 
tashlamalari ishlatiladi. (3.2-rasm).
122

---

%
—
r 
*
r
*
3 .2 -ra sm .
Yupqa de vo rli su v ta sh la m a la r: 
a)
trap e tsio d a l; b) u ch b urch a kli; v) to 'g 'ri burchakli; g) p a ra b o lik.
3.10. OQIZIQLAR SARFI VA OQIMINI ANIQLASH
Qattiq oqiziqlar oqimi haqida tushuncha.
Daryo, soy, jilg ‘a, 
daryocha va kanal suvlarida m a'lum miqdorda qattiq zarrachalar 
erim agan 
va 
erigan 
holatlarida 
harakatda 
boiishadi. 
Bu 
m ahsulotning suv oqimi bilan m a’lum bir davr davomida masalan 
yil davomida, oqib o‘tgan m iqdori qattiq oqiziqlar oqimi deb 
ataladi. Suv bilan oqib keladigan erim agan qatiq zarrachalarni 
oqiziqlar deb atash qabul qilingan. Oqiziqlar har turli yiriklikdagi 
m ineral zarrachalari va organik m oddalardan suvdagi axlatlar, 
daraxt shoxlari, ildizlari va boshqalardan iborat. Gidrotexnika 
uchun oqiziqlarni o‘rganish katta ahamiyatga ega. Irrigatsiya kanal- 
larida oqiziqlarning mavjudligi ularning kesim ini kamaytirib, suv
123

---

o'tkazuvchanlik qobiliyatini susaytiradi, turbina va nasoslarning 
ishini qiyinlashtiradi, suv omborida yig'ilib, ularning foydali hajmini 
kamaytiradi.
Erigan qattiq zarrachalar, asosan, suv oqimidagi kimyoviy 
moddalardir. Suv oqimida qattiq oqiziqlar oqim ining mavjudligiga 
asosiy 
sababchi 
mexanik va 
kimyoviy erroziya jarayonidir. 
M exanik erroziya - yerusti suvlari tomonidan daryoning suv 
yig'ish havzasidagi yonbag‘ir erroziyasi, jarlik erroziyasi va o '/an
erroziyasidan iboral. Kimyoviy erroziya asosan grunt suvlarining 
tasirida sodir bo'ladi.
Oqish xususiyatlariga ko'ra, daryo oqiziqlari ikki turga-muallaq 
oqiziqlar va o'zan tubi oqiziqlariga bo'linadi. M uallaq oqiziqlar 
odatda yonbag'ir erroziyasidan hosil bo'lgan mayda zarrachali 
jinslardan iborat bo'lib, ular suv bilan aralashib oqadi va shu sababli 
suv loyqa bo'ladi.
O 'zan erroziyasi, ko'pincha tog'li qismlarda ancha yirik va og'ir 
jinslarni hosil bo'lishga sababchidir. U lar suvga aralashib harakat 
kilmaydi. balki suv ostida yumalab, uzoqga bormay to'xtab qolishi 
mumkin. Ular o'zan tubi oqiziqlari deb ataladi. Daryo oqiziqlarining 
bunday ikki turga bo'linishi albatta, shartlidir. M uallaq va o'zan tubi 
oqiziqlari, hamda erigan mineral moddalari sarflari ayrim -ayrim
hisobga olinadi.
Muallaq oqiziqlar sarfini aniqlash.
Muallaq oqiziqlar sarfini 
aniqlash quyidagi tartibda olib boriladi:
a) suv sarfi o'lchanayotganda har bir tezlik vertikalida suv 
loyqaligini aniqlash uchun suv namunasi olinadi;
b) olingan namuna dastlabki payt ishlashni suv o'lchash 
joyida,so'ngra lab orator iyaga yuborilib, unda tahlil kilinadi;
v) suvning loyqaligi hisoblanadi;
g) muallaq oqiziqlar sarfi va oqimi hisoblanadi.
Loyqalikda suv namunasi batometrlar yordam ida olinadi.
Hozirgi paytda amaliyotda batom etrlarning quyidagi turlari 
ishlatiladi.
a) Shtanga va yukda o'rnatilgan batometr-butilka;
124

---

b) vakuum li batometr;
v) shtanga va yukda o‘rnatilgan butilka;
g) N.M .A ksakov batometri.
Shtangaga o‘rnatiladigan batom etr - butilka amaliyotda eng 
ko‘p qoilaniladigan asbobdir (3.3-rasm), u bir litrli butilkadan 
iborat b o lib , maxsus qisqich yordam ida shtangaga m axkam lanadi. 
Butilkaning metall tiqini orqali ikki qiivurcha-suv oluvchi va havo 
chiqaruvchi o‘tkazilgan. Bu quvurlarga suvning oqish tezligiga mos 
ravishda har turii diametrdagi nasadkalar o‘rnatiladi. Suvning oqish 
tezligi 
1
m/s dan kam boig an d a suv oluvchi quvurchaga 
6
mm 
nasadka, tezlik 1-2 va 2 bolgandda esa, 4 m m nasadka o‘rnatiladi. 
Havo chiqaruvchi quvurchaga suvning oqish tezligi 1 m/s va 2 
m/s gacha boiganda, 1 , 5 - 2 mm nasadka, tezlik 
2
m/s dan katta 
boiganda, 4 m m nasadka o‘rnatiladi.
3 .3 -ra sm .
S h ta n g a ga o'rn a tilg a n
b a to m e tr-b u tilk a : 1 -h a v o n i 
ch iq a ru v c h i q u vu rch a ; 2 -s u v n i 
y ig'uvchi; 3 -m e ta ll qopqoq;
4 -b u tilk a n i ushlab tu ru v c h i 
e
b elbog'; 5 -s h ta n g a m uftasi;
6 -q is u v c h i vint.
J
Loyqalikga olinadigan suv namunasi shtangaga o‘rnatilgan 
batom etr butilka yordam ida integratsion va nuqtali usullarda olinadi. 
Integratsion usulda suv namunasini olishni suvning chuqurligi 2 m. 
dan kam bolm aganda qollashn i tavsiya etamiz. Suv namunasini 
nuqtali usulda olishni suvning chuqurligi 
0
,5-2,0 m boiganda 
qollaniladi.
Batom etrni suv bilan 0,75 hajmi tolm ag un ch a chuqurlik nuq- 
tasida ushlab turiladi. Batometr yordam ida olingan suv nam unalari
125

---

ustiga vertikal tartib rakam i yozilib bir litr hajmdagi idishlarga 
quyiladi va ularni dastlabki qayta ishlash suv o‘lchash joyida va 
so'ngra tahlil qilish uchun stansiya laboratoriyasiga jo ‘natiladi.
Suv nam unasini dastlabki qayta ishlashda quyidagilar bajariladi:
Suv namunasi stansiyadan olib kelingan tartib raqam i yozilgan, 
og‘irligi oichangan suzgichdan o'tkazlib yoki Ko‘prik suzgich 
asbobidan foydalaniladi. Loyqa solingan suzgich laboratoriyaga 
olib ketilib, uni quritish shkafida quritiladi, vazni analitik tarozida 
oichanadi va suvning loyqaligi hisoblanadi.
Daryodagi har 1 kub. m suvda mavjud bo‘lgan oqiziqlar miqdori 
uning loyqaligi deb ataladi va g/m
3
o ich o v birligida ifodalanadi. Suv 
loyqaligini hisoblashda quyidagi form uladan foydalaniladi:
p = ^ , g / n f '