Tabiiy fanlar

3-SINF “TABIIY FANLAR” DARSLIGINI TAHLIL QILISH VA TAQRIZ YOZISH
REJA:

1. 
   Tabiatshunoslik darsligini tahlil qilish va taqriz yozish
   
2. 
   4-sinf tabiatshunoslik darsligini tahlil qilish va taqriz yozish
   
3. 
   3-sinf tabiatshunoslik darsligini tahlil qilish va taqriz yozish
   
4. 
   Pedagoglar olti yoshlilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning xususiyati
   

Umumta‘lim va hunar maktablarining islohoti o’rta va hunar ta‘limi tizimini o’zgartirdi. Bolalarni o’qitish bir yil oldin — olti yoshdan boshlanadi. Boshlang’ich maktabda o’qishning davomiyligi bir yilga ko’payadi, bu bolalarni o’qishga, yozishga va hisoblashga asosli ravishda o’rgatish, ularga oddiy mehnat ko’nikmalarini singdirishga imkon beradi.

Boshlang’ich sinflarning (1—2 sinflar) o’quv rejasiga «Atrofimizdagi olam» nomli yangi o’quv predmeti kiritilgan bo’lib, uni o’rganishga haftasiga 1 soat ajratiladi. Atrof olam bilan tanishtirish bo’yicha kursning asosiy vazifalari atrofdagi hayotning, tabiatning jism va hodisalari to’g’risidagi bolalar tasavvurlarini to’plash va muntazamlashtirish, ularning axloqiy-odobiy tajribalarini boyitish, to’g’ri xulq-atvor (oilada, maktabda, ko’chada, jamoat joylarida, tabiatda) ko’nikmalarini shakllantirish, oila a‘zolariga muhabbat va ular to’g’risida g’amxo’rlikni, atrofdagi odamlarga (tengdoshlarga, murabbiylarga va boshqalarga) e‘tibor bilan munosabatda bo’lishni, inson mehnati bilan bunyod yetilgan narsalarga ehtiyotlik munosabatini, tabiatga mas‘uliyat bilan munosabatda bo’lishni, jonajon o’lkaga - vatanga muhabbatni tarbiyalashdir.
Kursini o’qitish ikki yo’nalishda olib boriladi. Birinchi yo’nalish, bolalarni kishilarining ijtimoiy hayoti va mehnati bilan tanishtirish, xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashni nazarda tutadi. Bolalarni jamiyatimiz hayoti bilan tanishtirish formalari, metodlari va vositalari xilma-xildir: ekskursiyalar, atoqli kishilar bilan uchrashuv, korxona, muzey, teatr, klublarga borish, suhbat va kitoblar o’qish, kino­film, diafilm va teleko’rsatuvlarni tomosha qilish, bayramlarga tayyorlanish va hokazolar. Olingan tasavvurlarni bolalar amaliy faoliyatida (o’quv mashg’ulotlari, didaktik va ijodiy o’yinlar, o’z-o’ziga xizmat qilish bo’yicha mehnat va boshqalarda) mustahkamlaydilar.
Ikkinchi yo’nalish bolalarni tabiat bilan bevosita muloqotda bo’lishda tanishtirish, tabiiy ob‘ekt va hodisalar to’g’risida tasavvurlar shakllantirish, ta­biatga nisbatan mas‘uliyatli munosabatni xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashni, tabiat muhofazasi bo’yicha baholi qudrat faoliyat tashkil qilishni nazarda tu­tadi. Tabiat bilan tanishtirish ekskursiyalar, o’quv sayrlari davomida va shuningdek amaliy ishlar tashkil qilinganda o’tkaziladigan kuzatishlar asosida amalga oshiriladi. Tabiat va unda boradigan o’zgarishlarni har kuni kuzatib borishni tashkil qilish katta ahamiyatga ega.
Odamlar mehnatini va bolalarning amaliy faoliyatini (ijtimoiy-foydali mehnat, o’yin faoliyatini) tashkil qilish bu ikki yo’nalishlarni bog’lovchi vositadir.
Kursning mazmunini (1—2-sinflar) «Bizning uyimiz va jonajon tabiat», «Bizning maktab (bolalar bog’chasi) va jonajon tabiat», «Bizning shahar (qishloq) va jonajon tabiat», «Jonajon mamlakat» mavzulari ochib beradi. Bu mavzular atrof olam to’g’risidagi tasavvurlarni asta-sekin yaqindan uzoqqa borish asosida to’plab, boyitib va tizimga solib borish imkoniyatini beradi.
Pedagoglar olti yoshlilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning xususiyati o’yin faoliyatidan keng foydalanilish ekanligini doim esda tutishlari kerak. Atrof olam bilan tanishtirish jarayonida o’yinlardan foydalanish bolalarda yangini bilishga tabiiy ehtiyojini rivojlantirishi, o’qishning har xil usullarini egallab olishga yordam berishi kerak. O’yinlar atrof olamni idrok qilishga, bolalarning jismoniy rivojlanishi va chiniqishiga, ularda chaqqonlikni, tezkorlikni va harakatini boshqarishni, muvozanatni his qilishni, fazoda o’zining qaerdaligini aniqlay olish xislatlarini tarbiyalashga yordam beradi.
Atrofni idrok qilishda mazmunli vazifali o’yin­lar alohida ahamiyatga ega. Shuning uchun ham o’yin­lar mazmuniga axloqiy mazmundagi bolalar yozuvchilarining asarlaridan, xalq ertaklaridan olingan holatlarni kiritish maqsadga muvofiq bo’ladi. O’yin­lar bolalarni jamoat qoidalarini bajarishga, madaniy xulq-atvor ko’nikmalarini egallab olishga o’rgatadi. Didaktik o’yinlar bolalarning nutqiy hamda aqliy rivojlanishining muhim manbalaridan biri sifatida o’quv mashg’ulotlarida olingan bilimlarni mustahkamlaydi, yangini bilib olishga qiziqish uyg’otadi, sinchkovlikni rivojlantiradi.
Atrof olam bilan tanishtirish jarayonida, bola­lar tomonidan sinfdagi, maktabdagi, jamoat joylaridagi xulq-atvor qoidalarini o’zlashtirib olishlariga alohida e‘tibor berish zarur. Bolalarga o’qituvchi, tarbiyachi, o’z o’rtoqlari bilan qanday aloqada bo’lishni ko’rsatishi kerak. Shunga ko’ra pedagoglar bo­lalarga faqat u yoki bu qoidaning mazmuni haqida hikoya qilibgina qolmasdan, balki uni qanday bajarish kerakligini ham ko’rsatadi. Odamlarning har xil harakatlari (ish yuritishlari), ularning o’zaro munosabatlari ko’rsatilgan bolalar she‘rlari va hikoyalarini sahnalashtirish xulq-atvor qoidalarini namoyish qilishning samarali uslubidir.
Qoidalarni tushuntirish shakllari har xil bo’lishi mumkin: chunonchi, sinf hayotidan aniq misollar bo’yicha suhbat, unda harakatga ma‘naviy baho beriladi: hikoyalar o’qish; diafilmlar ko’rish; o’qituvchiga o’quvchilar bergan savollarni muhokama qilish; bolalar jamoasida sodir bo’lgan ixtilofli vaziyatlarni tahlil qilish.
Barcha tarbiyaviy ishlar bolada o’z o’rtoqlari bi­lan muloqotdagi, mustaqil foydalanishdagi, har xil vaziyatlardagi xulq-atvor qoidalarini muvaffaqiyatli o’zlashtirishga imkon beruvchi faol pozitsiyani (yo’l tutishni) bunyodga keltirishi kerak Shunda bu qoidalar faqat o’qituvchining yoki ota-onalarning talabi sifatidagina emas, balki qoida sifatida qabul qilinadi, bolaning o’zi bunga amal qilishi kerak deb hisoblaydi va bu qoidalar faqat muvaffaqiyatli o’qishgagina emas, balki bolalar jamoasida yaxshi o’rtoqlik munosabatlarini vujudga kelishiga ham yordam beradi.
3—4 sinflardagi tabiatshunoslikning mazmuni
Tabiatshunoslik «Atrof olam bilan tanishtirish» kursining davomidir. 3—4-sinflarda tabiatshunoslikni o’qitishning maqsadi — o’quvchilarning tabiat jismlari va hodisalari to’g’risidagi dastlabki bilimlarini kengaytirish, tushunarli misollarda tabiatdagi shuningdek odamlar bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro bog’lanishlarni ko’rsatish, tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish bo’yicha odamlar mehnati bilan tanishtirish, zarur amaliy uquvlarni rivojlantirish va shu asosda o’quvchilarda boshlang’ich ilmiy moddiy dunyoqarashni shakllantirish, ekologik, estetik, vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishdir.
Tabiatshunoslik kursining vazifasi faqat o’quv dasgurning bo’limlariga muvofiq yangi bilimlar bi­lan qurollantirishgina emas, balki tabiat to’g’risidagi 1—2-sinflarda olingan tasavvurlarni chuqurlashtirish va umumlashtirish hamdir. Tabiatni hamda jamiyat hayotining kompleks tarzda idrok qilish jonsiz tabiat bilan jonli tabiatning aloqasini, tabiatga ehtiyotlik bilan munosabatda bo’lish zarurligini tushunishga imkon beradi. Ekologik ta‘limning maqsadlariga binoan tabiatshunoslik eng muhim vazifalaridan biri qilib, o’quvchilarni odamning tabiatga ko’rsatadigan ta‘siri bilan tanishtirishni, jamiyatning ma‘naviy kuch manbai sifatida tabiat tushunchasini rivojlantirishni qo’yadi. Tabiatshunoslik darslarida o’quvchilarda odamlar mehnatiga hurmat tarbiyalanadi, ularga zarur mehnat ko’nikmalari singdiriladi.
3-sinf dasturi ikki: «Jonajon o’lka tabiati» va «Odam organizmi va uning salomatligini muhofazg qilish» bo’limlaridan iborat.
Birinchi bo’limni o’rganish o’lkashunoslik tamoyili bo’yicha amalga oshiriladi. Shuningdek tizimlilik va mavsumiylilik qoidalarini bajarishga katta e‘tibor beriladi. O’rmon, yaylov, dala kabi jamoalar bilan tanishtirishda shu joy uchun harakterliroqla-oiga afzallik beriladi. Jamoada avval bir nechta misollarda tipik o’simliklarning tur jixatidan xilma-xilligi o’rganiladi.
4-sinf tabiatshunoslik kursida asosiy e‘tibor o’quvchilarni Vatanimiz tabiatining turli-tumanligi bilan tanishtirishga qaratiladi. O’quvchilar joyning plani va uning shartli belgilari bilan tanishadilar, xarita to’g’risidagi oddiy bilimni o’zlashtiradilar, uning asosiy ifodalarini uqishga o’rganadilar, mamlakatimizning joylashishi, shimoldan janubga tomon tabiatning almashinishi haqida tasavvurlar oladilar.
«Insonning tabiatdan foydalanishi va uni muhofaza qilishi» bo’limi tabiatshunoslik kursini oxiriga yetkazadi va o’quvchilar olgan bilimlarni umumlashtiradi. Bunda avvalo tabiatni muhofaza qilishdagi odamning roli ajralib turadi. O’quvchilar tabiat muhofazasi bo’yicha qonunchilik hujjatlari bilan tanishadilar, ularning bajarilishi har bir o’lka fuqarosi uchun majburiy ekanligini bilib oladilar. O’zlari uddalaydigan foydali ishlarni belgilaydilar, ularda faol ishtirok qiladilar.
Maktab o’lkashunosligining vazifasi - o’quvchilar tomonidan ta‘lim-tarbiya maqsadida har xil manbalar bo’yicha va bevosita kuzatishlar asosida o’z o’lkasi territoriyasini har tomonlama o’rganishdir.
O’lkashunoslik — hayot bilan bog’lanishning qudratli vositasidir. Ko’pchilik o’quvchilarning maktabni bitirganlaridan keyin mahalliy sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalariga ishlash uchun borishlarini hisobga olinganda o’lkashunoslik alohida ahamiyat kasb etadi.
O’lkashunoslik bevosita tabiat muhoazasi bilan bog’liqdir, chunki o’z o’lkasini bilish o’quvchilarga uni muhofaza qilish va o’zgartirish bo’yicha ishlarda ongli qatnashish imkoniyatini beradi. O’z o’lkasini o’rganish o’quvchilarning mustaqilligini rivojlantiradi, chunki ijtimoiy-foydali mehnatda baholi qudrat faol qatnashishga imkon beradi.
O’lkashunoslik materialini o’rganish bo’yicha ish o’quv maqsadlariga javob berishi kerak. Shuning uchun ham uning mazmuni va xarakteri o’quv dasturi bilan belgilanadi. O’lkashunoslik ishlari tashkil qilinish shakllari bo’yicha sinfga va sinfdan tashqarida bo’lishi mumkin, faqat ular barcha o’quvchilar tomonidan bajarilsin.
O’lkashunoslik qoidasi nazariy tabiatshunoslik kursining o’quvchilar o’z o’lkalari tabiati bilan bevosita muloqotda bo’lishida oladigan tasavvurlarga sistematik ravishda bog’lanishini nazarda tutadi. O’lkashunoslik bilimlaridan albatta foydalanish o’quv o’lkashunosligining bosh maqsadidir. Buning uchun o’qituvchi o’z ixtiyorida yetarli o’lkashunoslik materiallariga ega bo’lishi va darslar uchun o’quv materialini o’zlashtirish va tushunib olishga yordam beradigan mahalliy ma‘lumotlarni tanlab olishi kerak.
O’lkashunoslik qoidasi tabiatshunoslikni o’qitishda ko’pgina didaktik qoidalardan (o’qitishning ilmiyligi va ko’rgazmaliligi, aniqdan noanikqa, yaqindan uzoqqa borish kabilardan) foydalanishga imkon beradi.
Mahalliy o’lkashunoslik materiallaridan o’qituvchi tabiatshunoslikni o’qitishda tushuntirish, taqqoslash va ko’rsatish uchun foydalanadi, o’quvchilar esa—ko’pgina tabiat hodisalarini bevosita idrok qilib olish uchun foydalanadi.
O’lkashunoslik qoidasidan sistemali ravishda foydalanish olingan nazariy bilim va uquvlarni turmush (masalan, qishloq xo’jalik ishlarining mo’‘tadil, ya‘ni optimal muddatlarini aniqlash uchun oldindan ob-havoni aytib berish, daryodan o’tishda xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida uning rejimini aniqlash, mahalliy qishloq xo’jaligi tashkilotlari uchun o’simliklar yig’ish va h.) bilan bog’lashga yordam beradi. Shunday qilib, tabiatshunoslikni o’qitish «og’zaki sxemada» emas, balki haqiqatni kuzatish asosida quriladi. Bundan o’lkashunoslikdan tabiatshunos­likni o’qitishda har kuni va uzluksiz foydalanish kerakligi ma‘lum bo’ladi. Barcha darslar o’lkashunos­lik printsipida tuzilishi kerak.
Jonajon o’lkani o’rganish umumiy tabiatshunos­lik kursini o’rganish bilan parallel holda olib borilmog’i lozim. 3—4-sinflardagi o’lkashunoslik tadqiqotlarining muhim qismi — tuproqqa, o’simlik va hayvonot dunyosiga tavsif berish, daryolar oqimining rejimi va xarakterini o’rganish, tabiat muhofazasidir.
Tabiatshunoslik darsligini tahlil qilish va taqriz yozish

1.Tabiatshunoslikda dastur va darsliklar tahlili.

Tabiatshunoslik o‘qitish metodikasi - tabiatshunoslikni o‘qitishda
bolalami har tomonlama tarbiyalashning mazmuni va metodlarini
ochib beruvchi pedagogik fandir. U pedagogikada ishlangan tadqiqotlarga
asoslanadi va o ‘z fanini o‘qitish mazmuni hamda xususiyatlarini
hisobga olgan holda uning metodlaridan foydalanadi.
Maqsadi - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini bugungi kun talablari
asosida yangi pedagogik va innovatsion texnologiyalami qo‘llab, yosh
avlodga tabiatshunoslik fanini o‘rgatishga tayyorlashdir.
Vazifasi - o‘quv fani sifatida tabiatshunoslik mazmunini aniqlash,
o‘qitishning metod va uslublarini tadqiq etish, zamr o‘quv jihozlari-
ni tayyorlashdan iborat. Tabiatshunoslikni o‘qitish metodikasi faqat
o‘qitish jarayonini ta’riflash va tushuntirish bilan cheklanib qolmay,
balki qoidalami ham ishlab chiqadi, ularga asoslanib, o‘qituvchi shu
predmet bo‘yicha bolalami muvaffaqiyatli ravishda o‘qitishi mumkin.
0 ‘quvchilarga tabiatshunoslikni o‘rgatib borish bilan o‘qituvchi
ulami ta’limni davom ettirish va amaliy faoliyat uchun zarur boigan
bilim va ko‘nikmalar bilan qurollantiribgina qolmay, balki ulaming
dunyoqarashi, irodasi, xulq-atvorini shakllantiradi, aqliy qobiliyatlarini
rivojlantiradi. Shunga ko‘ra tabiatshunoslikni o‘qitishning shakl
va metodlarini ishlab chiqadi.
0 ‘qitish jarayoni o‘zaro bogiiq boigan qismlami: fan mazmuni,
o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatini, ya’ni fanning o‘zini, uni o‘qitishni
va o‘qishni; ya’ni bilim va ko‘nikmalami egallab olishdan iborat.
Tabiatshunoslikni o‘qitish metodikasi o‘qituvchining tayyorlanishidan
tortib, to o‘quv materialini o‘zlashtirish natijalarini, jumladan
sinfdagi, uydagi, sinfdan va maktabdan tashqari ishlami hisobga olishgacha
barcha o‘qitish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. 0 ‘qitish amaliyotini
har tomonlama o‘rganish va natijalami keyin ijodiy ravishda
umumlashtirish asosida o‘qitishning muayyan qonuniyatlari belgilanadi
va uni yana ham yaxshilash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqiladi.
Chunonchi, o‘rganilayotgan narsalami (o‘simlik va hayvonlami)
bevosita qabul qilish (bu to‘g‘ri tasavvur hosil boiishini ta’minlaydi)
qonuniyati asosida predmetli o‘qitishni qoilanish bo‘yicha aniq tadbirlar
ishlab chiqiladi.
Tabiatshunoslik metodikasi o‘rganadigan va ishlab chiqadigan masalalar
doirasiga quyidagilar kiradi:
- o‘quv fani sifatida tabiatshunoslikning ta’lim va tarbiyaviy
ahamiyati, uning tarbiya tizimidagi o‘mi;
- o‘quv materialining shakl va mazmuni va uni taqsimlanish
tizimi;
- o‘qitish shakl va metodlari, shuningdek, o‘quvchilami tashkil
etish holati;
- o‘quv materialini, o‘quvchilaming o‘zlashtirish jarayoni va
o‘qitish natijalarini hisobga olish;
- jihozlash va o‘quv qurollaridan foydalanish;
- darsdan va sinfdan tashqari ishlar, o‘qitishning moddiy bazasi.
- tabiatshunoslikni o‘qitish metodikasi tabiat hodisalarini
o‘zaro bog‘lanishda va rivojlanishini o‘rganishga imkon beradi. Tabiatshunoslik
metodikasi pedagogikada qo‘llaniladigan tadqiqot metodlaridan
foydalanadi. Tadqiqotchi-metodist maktabda tabiatshunoslikni
o‘qitish jarayonini kuzatadi, kuzatilgan jarayonlami tahlil qiladi va
taqqoslaydi, hodisalar o‘rtasidagi qonuniy bog‘lanishlami aniqlaydi,
xulosa va umumlashtirishning to‘g‘riligini amalda tekshiradi va buning
natijasida tabiatshunoslikni o‘qitish usul va uslublarini belgilaydi.
Kuzatish va tajriba tabiatshunoslikni o‘qitish metodikasi sohasidagi
eng muhim metodlardir.
2.Ekskursiyani tashkil etish va uni o‘tkazish metodikasi.
Ekskursiya materiallari3 turga bo‘linadi:
–ekskursiya marshrutidagi haqiqiy (asosiy) ekskursiya ob’yektlari;
–qo‘shimcha illyustrativ materiallar (gid portfelidagi ko‘rgazmali materiallar);
–so‘zli-obrazli material gid mahoratiga bog‘liq bo‘lib, voqealarni yorqin tushuntirib berish evaziga erishiladi.
Ko‘rsatish, namoyish etish texnologiyasi
•sayohatchilar e’tiborini ob’yektga jalb etish va uni atrofidagi binolardan ajratib ko‘rsatish maqsadida uning tashqi ko‘rinishini so‘z bilan ifodalash.
a) qo‘l harakatlari bilan ob’yekt joyi ko‘rsatiladi(chapda, o‘ngda, ikki qavatli bino yonida...),
•b) ob’yektning tashqi maxsus xususiyatlari sanab o‘tiladi(balandligi, rangi, detallari soni, oynalari shakli, devordagi yozuvlari...).
qisman saqlanib qolgan ob’yektning avvalgi holatini xayolan tiklashdir
•Verbal rekonstruksiyalashdan tashqari gid “gid portfeli”dagi ko‘rgazmali vositalardan foydalanishimumkin: o‘tmish rasmlari,
3.O‘quv-tajriba uchastkasida mavsumiy ishlarni tashkil etish.
O’qitish shakli–bu tarbiyalovchi ta‘lim jarayonida turli xil sharoitda o’tkaziladigan o’quvchilarning o’quv–bilish faoliyatini tashkil qilishdir. Tabiatshunoslik kursi mazmuni va vazifalariga ko’ra kichik yoshli o’quvchilarning tabiatini o’rganishlari tubandagi shakllarda amalga oshiriladi:

• Dars;
• Uyga vazifa;

• Sayohatlar;
• Kitob ustida ishlash;
• Tirik tabiat burchagi;
• Maktab oldi maydonchasidagi mashg’ulotlar;
• Darsdan tashqari mashg’ulotlar;
• Sinfdan tashqari mashg’ulotlar;•
Maktabdan tashqari ishlar.
O’qituvchi faoliyati va o’tkazish usuliga ko’ra belgilangan ishlar uch yo’nalishda –yakka tartibda, guruh holida va jamoa holida olib boriladi. Ta‘limning mavjud shakllari o’zaro bog’liqdir. Ular tabiatshunoslik o’qitish tizimini hosil qiladi. Tizim esa bolalarga beriladigan bilimlar majmuasi va kompleks tarbiyani amalga oshirilishini ta‘minlaydi.
Fan darslari tabiatni o’rganish uchun katta ahamiyatga ega. Ijodiy ishlaydigan o’qituvchilar bunday darslarni ko’proq o’tkazadilar va o’quvchilarning tabiatshunoslikka bo’lgan qiziqishlarini oshiradilar. Fan darslarining odatdagi darslardan farqi bitta yoki bir nechta fanlar guruhining xususiyatlarini chuqurroq o’rganishga mo’ljallangan.
Darslar o’quvchilarni mavzularni chuqurroq va mustaqil o’rganishlarini faollashtirishni ko’zda tutadi. O’quvchilar 1-3 sinflarda dars tayyorlashga o’rgansalarda, lekin amaliy ishlar, ko’zatishlar o’tkazish uchun o’qituvchi kursatmalari zarurdir. Bunda o’quvchilar darslarni qanday tayyorlash, amaliyot joyini qanday tashkil qilish, ko’zatishlarni ketma-ket bajarish, belgilash va xulosalar chiqarishga o’rganadilar.

O’quvchilar ba‘zi amaliy ishlarni, yuqorida aytilganidek, darslikda berilgan kursatmalarga suyangan holda ham bajaradilar. O’qituvchi tabiatshunoslik darslari mazmunini, uning ta‘limiy va tarbiyaviy ahamiyatini gapirib berishi lozim.

Tabiatshunoslikning dunyoqarashni shakllantirishdagi ahamiyati shundan iboratki, u avvalo hayotning paydo bo’lishi va rivojlanishining moddiy asoslarini ochib beradi. Shu sababi ham boshlang’ich sinflar o’qituvchisi oldida tabiatshunoslik darslari uchun material mazmunini tanlash vazifasi turadi. Maktab bolalariga ilmiy-texnika taraqqiyoti, o’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari, qishloq xo’jaligi hayvonlari va o’simliklari, ularning yangi mahsuldor zot hamda navlarining iqtisodiy-ekologik samaradorligini oshirish to’g’risida hikoya qilish muhimdir. O’quv materiallariga biologiya fani yutuqlarining qishloq xo’jaligida tadbiq qilinishi (g’o’za, pomidor, poliz ekinlari) to’g’risidagi ma‘lumotlarni kiritish kerak. Tabiatshunoslik asoslarini o’rganishni ishlab chiqarish brigadalaridagi ijtimoiy-foydali mehnat bilan bog’lash katta ahamiyat kasb etadi. O’qituvchilarni Prezident I.A. Karimovning tabiat va ekologiyada qarashlari bilan tanishtirib borish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun Prezidentimizning “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”, “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” kabi asarlaridan foydalanish mumkin.
Dars bilan birga hozirgi sharoitda o’quvchilarning tabiat jismlari va hodisalarini tabiiy sharoitda amaliy jihatdan o’rganish asosiy vazifalaridan biri deb qaraladi. Shuning uchun sayohatlar o’tkazishga katta e‘tibor berilishi lozim.
Sayohatlar jarayonida o’quvchilar atrof-tabiatni ko’zatadilar, yilning turli mavsumilarida kishilar mehnati bilan tanishadalar. Sayohatdan asosiy maqsad – tabiat jism va hodisalarining real holati xaqida bolalarda jonli tasavurlar hosil qilishdir.

Agar sayohat mavzu o’rganilishidan oldin o’tkazilgan bo’lsa, olingan taassurotlar keyingi darslar jarayonida o’simlik va hayvonlarning to’zulishi va ichki hususiyatlari xaqida aniq tushunchalar hosil kilishda foydalaniladi. Shuningdek, o’quvchilarning tabiat predmedlari, hodisalari va ularning o’zaro bog’liqligi haqidagi bilimlarini aniqlash maqsadida ham sayohat o’tkaziladi. Bu mavzuni o’rganayotgan paytda ko’pincha dars jarayonida o’rganilgan tabiatshunoslik tushunchalarini mustahkamlash va oydinlashtirish maqsadida mavu o’rganilgach umumlashtiruvchi mazmunda sayohat o’tkaziladi.

Dasturda sayohatlar deyarli barcha mavzu bo’yicha ko’zda tutilgan. Ularning soni ko’paytirilishi mumkin. Ular mahalliy tabiat sharoitlarini hisobga olgan holda rejalashtirilgan.
Tabiatshunoslikka oid sayohatlar asosan qaysidir bir mavzuni o’rganish va mustahkamlash uchun o’tkaziladi (masalan, daryo qirg’oqlari va jarliklarda yer qatlamlarining joylashishi, maktab tevaragidagi quruqlik yuzasining shakllari va h.k.). Ko’p hollarda sayohatlar umumiy xususiyatga ega bo’ladi, masalan suv havzalariga sayohatni olaylik. Bu sayohatlarda o’quvchilar suv havzasi va uning qirg’oqlaridagi o’simlik va hayvonot dunyosi bilan tanishadilar, suv havzasining tuman xo’jalik hayotidagi ahamiyatini o’rganadilar. Ba‘zi sayohatlar ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’ladi. Masalan, paxta dalalariga, chorvachilik fermalariga, sabzavot saqlash joylariga uyushtirilgan sayohatlar. Bular qishloq xo’jaligi mehnatkashlarining mehnati bilan tanishish uchun imkon yaratadi.
Har bir sayohat astoydil tayyorgarlikni talab qiladi va quyidagi bosqichlardan to’ziladi:
1. Mahalliy sharoitni hisobga olgan holda bir yillik va choraklar bo’yicha sayohatlar rejasini to’zish.
2. Har bir sayohatning aniq o’quv-tarbiyaviy vazifalarini belgilash.
3. Har bir sayohatni oldindan tanlash. Bunda sayohat ob‘ektlarining marshrutlari belgilanadi.
4. Sayohatning kengaytirilgan ish rejasini to’zish.
5. Suhbat o’tkazish uchun aniq savollar to’zib olish.
6. O’quvchilar bilan suhbat o’tkazish uchun sayohat ob‘ektida ishlovchilarni tayinlash.
7. O’quvchilarni avvaldan tayyorlash: sayohatning umumiy vazifalarini to’g’ri tashkil qilish, vazifa va majburiyatlarni taqsimlash, sayohatning tartib-qoidalari bilan tanishtirish, asbob-uskunalar va anjomlarni tayyorlash.
8. Sayohat uyushtirishda yordamchilarni tayyorlash (ota-onalar, yuqori sinf o’quvchilari).
Sayohat davomida o’qituvchi turli-tuman o’qitish uslublari va usullaridan foydalanadi.
Sayohatdan keyin yig’ilgan materiallardan gerbariylar, tarqatma materiallar va kollektsiyalar qilinadi. Rasmlar, albomlar, stendlar ham darsda ko’rgazmali qurol bo’lib xizmat qiladi. Sayohatga oid materiallar tarbiatshunoslik, matematika, ona tili, mehnat va rasm darslarida ham foydalaniladi.

Dars bilan uy vazifasi doimo bog’liq holda amalga oshiriladi. Berilgan topshiriqqa asosan dars jarayonida olingan bilimlarga asoslanib, darslikning matn va tasvirlari ustida mustaqil ishlaydilar, oddiy tajribalar qo’yadilar, ko’zatadilar o’tkazadilar, tabiatda amaliy ishlar bajara borib gerbariylar, o’simlik urug’laridan hamda hayvonlar vakillaridan kollektsiyalar tayyorlaydilar va boshqa tabiiy materiallar to’playdilar. Uyda o’rganilgan barcha materiallar yangi bilimlar shakllanishida keyngi darslar da tayanch sifatida foydalaniladi.

Kitob bilan ishlashdi quyidagi uslublar qo’llaniladi: matn ishlash; savol va topshiriqlar ustida ishlash; darslik va qo’llanmalardagi rasm, sxemalar bilan ishlash,
O’quvchilarning yangi bilim olishi va olingan bilimlarni mustahkamlash uchun matn bilan ishlash katta samaradorlikka ega. Buning uchun mavzu buyicha kirish suhbati, o’quvchining maqolasini o’qib chiqib /to’liq yoki ayrim qismlarni/, o’qilgan mazmun bo’yicha o’qituvchining tushuntirishi, yangi atama, nomlarni daftarga qayd etiladi. Bu jarayonda o’qituvchi rahbarlik qilib barcha o’quvchilarni jalb etadi. Matn puxta o’zlashtirish uchun o’qituvchi oldindan topshiriq beradi xususan, ta‘rif yoki tushunchalarni topish; savolga javob berish; matnda bayon etilgan tabiat hodisalarini tushuntirish bo’yicha ayrim matnlar o’qitiladi.
Ko’p amaliy ishlarni, tajriba va ko’zatuvlarni o’quvchilar mustaqil, darslikda berilgan kursatmalardan foydalanib bajarishlari kerak. O’quvchilar avval matnni ichida o’qiydilar, keyin esa savollar bo’yicha suhbat o’tkaziladi. Amaliy ishlarni bajarishga kirishishdan oldin, topshiriqlarni o’rganish, asbob-uskuna jihozlarini ko’rib chiqish lozim. Shundan so’ng xulosalar chiqariladigan sinf ishlari tashkil qilinadi. Tabiatshunoslik darsligidagi ba‘zi mavzular bo’yicha matnlar dasturda belgilanganiga nisbatan ko’proq berilgan. Bu o’qituvchiga o’z xonishiga ko’ra tabiat materiallari maktab atrofiga xos bo’lgan mavzuni tanlab olish imkonini beradi. Agar maktab atrofida hech qanday qishloq xo’jalik ekinlari (masalan, poliz ekinlari) bo’lmasa, darslikning bunday maqolalarini umuman o’tmaslik yoki sinfdan tashqari o’qish uchun berish mumkin.

Darslikdagi rasmlar bilan ishlash unumli bo’lishi uchun o’qituvchi o’quvchilarga turli topshiriqlar, ya‘ni rasmga qarab hikoya to’zish, matndan shu rasmni tasvirlovchi joyini topish, tasvirlangan ob‘ektning muhim va nomuhim belgilarini ajratish, taqqoslash va hokazolarni berishi mumkin. Darsdagi savollar va topshiriqlar o’quvchilarning mustaqil ishlari uchun foydalidir. Matn va rasmlar bilan ishlash uchun berilgan turli topshiriqlar charchoqni oladi va o’qishga qiziqishni orttiradi. O’yinlar faol o’qitish va tarbiyalash tizimidagi bir usul sifatida o’quv jarayonini jonlantiradi va turli-tuman shakl beradi. O’yinlar o’quv jarayonidagi o’rniga ko’ra shartli ravishda ikki guruhga bo’linadi: bular o’quvchilarning yangi bilimlarni olish jarayonida qo’llaniladigan o’yinlar va o’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun takrorlanadigan o’yinlar.

Matndagi yangi so’zlar lug’at tarzida ma‘nosi bilan birga yozib boriladi, shu jarayonda bolalarning lug’at boyligi oshira boriladi.
Bolalarga havola qilinadi savol va topshiriqlar quyidagi mazmunda guruhlanadi:I. Bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan. O’zbekistonda qanday g’alla ekinlari o’stiriladi? G’allaning mevasi nima deb ataladi? Poliz ekinlarining mevasi boshqa o’simliklar mevasidan qanday farq qiladi? Qaysi qushlar zararkunanda hasharotlarni qiradi?
2. Mantiqiy tafakko’rni rivojlantirish maqsadida. Masalan, “Nima uchun ko’zda barglar rangi qizil va sariq bo’ladi? O’simliklar nima uchun kupaytiriladi? Nima uchun qushlar issiq o’lkalarga uchib ketadilar? Nima uchun ko’z kirishi bilan havo soviy boshlaydi? Ko’zda hasharotlar va boshqa ko’pchilik hayvonlarning ko’rinmay qolishiga sabab nima? “
3. Ko’zatish yordamida olingan bilimlarni oydinlashtirish maqsadida pomidor barglari makkajo’xori bargidan nimasi bilan farq qiladi? G’o’za mevasini qanday meva deb ataladi? G’alla-don o’simliklari donlarini o’zaro taqqoslang. Ular bir-biridan qaysi belgisi bilan farq qiladi?
Adabiyotdagi tasvirlar o’quv materialini o’rganishda asosiy manba hisoblanadi. Shuning uchun bolalar ularni sinchiklab e‘tibor bilan o’rganishga, tahlil qilishga odatlantirish zaruriy holdir, chunki ular mavzu mazmunini aks ettiradi. Rasmlardagi savollar esa o’quvchilar bilish faoliyatini faollashtirib, mustaqil yechish qobiliyatini rivojlantiradi.
Tirik tabiat burchagida amalga oshiriladigan mashg’ulotlar.
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining atrofdagi borliqni ko’rish, ular haqidagi bilimlar bilan qurollanishlari, ularni ko’zatish asosida ko’zatuvchanlik qobiliyatlarini o’stirish uchun tirik tabiat burchagi alohida ahamiyat kasb etadi. Tabiat burchagida o’quvchilar rang- barang mazmunda ish bajaradilar, masalan, o’simlik va hayvon turlarini ko’zatish, ularni parvarish qilish – oziqlantirish, sug’orish, barglarini yuvish, shakl berish, o’lchash, kupaytirish, ular ustida turli mavzularda tajribalar o’tkazish, begona o’tlari, kasallik va zararkunandalariga qarshi ko’rash yo’llarini amaliy jihatdan o’rganadilar, mazko’r ishlar bo’yicha yetarli ko’nikmalarga ega bo’ladilar.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tirik tabiat burchagida amalga oshiriladigan ishlar jarayonida o’simlikka va hayvon turlari hayotiga doir bilimlar hosil bo’lishi bilan birga ularda hayot uchun zaruriy mehnat ko’nikmalari ham shakllantiriladi. O’quvchilar ularni ko’paytirish va parvarish qilishga xizmat qiladigan qurollar, turli xil asboblardan foydalanish yo’llari bilan tanishadilar, ishlatish usullarini o’rganadilar.
O’simliklar hayotini o’rgana turib, ularni tashqi muhit omillari bilan o’zviy bog’langanligi, tajribalar yo’li bilan ularning hayotiga ta‘sir etib, rivojlanish qonuniyatlarini o’zgartirish, turli xil ovqat ratsionlari bo’yicha uy hayvonlarini boqish asosida hamda mavsum bilan bog’liq holda ular organizmida kelib chiqadigan o’zgarishlarni, o’zaro qarindoshlik aloqalarini aniqlash asosida sistematik belgilarni tahlil qiladilar. Mazko’r bilim va amaliy ko’nikmalar tabiatshunoslik tushunchalarini kengayib va mustahkamlanib borishiga zamin bo’ladi.
Darsdan tashqari ishlar bevosita dars bilan bog’liq bo’lib, unda amalga oshiriladigan ishlarni bajarish barcha o’quvchilar uchun majburiydir. Bunday ishlar tirik tabiat burchagi hamda maktab oldi uchastkasida yakka ham guruh holidagi o’quvchilar ishtirokida bajariladi.

Darsdan tashqari ishlar o’quvchilarning shunday faoliyat turiki, u darsning vaqt doirasiga joylashmagan, ammo boshlang’ich sinf tabiatshunoslik dasturiga bog’liq bo’lib, ularni o’quvchilarning to’la jamoasi ishtirokida bajarish zaruriy holdir. Ularga tabiatda o’simliklar ustida fenologik ko’zatishlar, odamlar mavsumiy mehnatini ko’zatishlar, o’quv-tajriba uchastkasida o’simliklarni parvarish qilish va yozgi topshiriqlarni bajarish kabi ishlar kiradi.

Darsdan tashqari ishlar uchun topshiriqlar o’qituvchi tomonidan ishlab chiqiladi va o’quv yili davomida mashg’ulotlarda o’quvchilarga qismlarga ajratilgan holda berib boriladi; ularni bajarilishi tekshiriladi, baholanadi va o’quv-tarbiyaviy jarayonda bilish vazifalarini yechishda foydalaniladi.
Ta‘limning tashkiliy shakllari orasida sinfdan tashqari ishlar salmoqli o’rin tutadi. U barcha o’quvchilar uchun majburiy bo’lmasdan, ularning hohishiga binoan tabiat haqidagi bilimlarni chuqur o’rganishni o’z ichiga oladi. Sinfdan tashqari ishlar yakka tartibda, guruh va ommaviy tarzda olib boriladigan mashg’ulot turlarini o’z ichiga oladi. Ular o’quvchilarning qiziqishiga ko’ra tanlangan mavzular bilan bog’liq bo’ladi.
Mashg’ulotlar mazmuni o’quvchilarning dastur doirasidagi bilimlarni to’ldiradi, chuqurlashtiradi va kengaytiradi, amaliy o’quv va ko’nikmalarni shakllantiradi.
Tabiatshunoslik o’qitishda mazko’r tashkiliy shakllar o’zaro bog’langan. Bolalar dars jarayonida fenologik ko’zatishlar, tirik tabiat burchagida, o’quv tajriba uchastkasida oddiy tajribalar olib borish uchun topshiriq oladilar. Dars jarayonida olingan materiallar uyga vazifalarini yechish ishlari bajariladi, sayohatlarda esa bilimlar to’ldiriladi, oydinlashtiriladi.
Ko’zatishlar natijasida o’quvchilar tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlarni tabiatdagi jism va voqealarni o’zaro bog’liqligi anglay boshlaydilar, o’simlik va hayvon namunalaridan kollektsiyalar to’playdilar.
Tirik va jonsiz tabiatni bevosita ko’zatishlar davomida faktik dalillar asosida bolalarga moddiy dunyoqarash shakllanib boradi. Ijtimoiy foydali mehnat jarayonida maktab hududini ko’kalamlazortirish, sabzavot mevalarini yetishtirish davomida mehnat, ekologik tarbiya vazifalari hal qilib boriladi.
Bolalarni bilish faoliyatini o’stirishning yeng maqbul yo’li o’quvchilarning guruh holidagi faoliyatini tashkil qilishdir. U tabiatshunoslikni o’rganishda predmetli darslar, sayohat, dars va sinfdan tashqari mustaqil bilim olish paytlarida foydalaniladi. Bu paytda bolalarning bilim darajalarini hisobga olgan holda murakkablashtirilgan topshiriqlar bolalar o’rtasida taqsimlanadi. Guruh ishlarini borishida o’quvchilarning individual xususiyatlari, fikrlash operatsiyalarni egallash o’quvlari oson farqlanadi.
Maktab o’quvchilarining nazariy va amaliy bilimlarini kengaytirish, amaliy faoliyatga tayyorlash hamda kasbga yo’naltirishning muhim omillaridan biri- maktbdan tashqari ta‘limdir.
O’quvchilar o’zlarining shahar yoki qishloqlarida qanaqa daryo, suv havzalari, yashil ko’chatzorlar borligini va ularni ifloslanish va shikastlanishdan saqlashni bilib olishlari kerak. Hayvonlar haqida g’amxo’rlik qilish va ularni qirilishdan himoya qilish kerak. Qimmatli tabiat ob‘ektlarining ta‘rifini tuzish va ularni qo’riqlash, zararli tabiiy jarayonlarning (jarliklar, o’pirilishlar, yemirilishlardan hosil bo’lgan uyumlar kabilarning) odamning xo’jalik faoliyatiga ta‘sirini o’rganish va ularning oldini olishda ishtirok qilish kerak.
Amaliy metod o’quv jarayonida o’quvchilarning turli-tuman faoliyatini yo’naltirish bilan belgilanadi. Bu reja ishlab chiqish, jism bilan tanishish topshiriqlari fikrlash natijalarini rasmiylashtirish, bajarilgan ishga yakun yasash. Ushbu metod predmet, jism va tabiat hodisalarini eng yaxshi yo’l bilan o’rganish mumkinligidan juda keng qo’llaniladi.
Amaliy metod og’zaki va ko’rgazmali metod bilan uzviy bog’langan (ko’rsatish, oldinda turgan ish bo’yicha o’qituvchining tushunchasi). Biror amaliy ishdan boshlashdan oldin o’qituvchi o’quvchilar oldida topshiriq qo’yadi va uni bajarish yo’li haqida ko’rgazma beradi. Topshiriqni muammoli tarzda bo’lgani ma‘qul.uni yechish jarayonida bilim bilan birga o’qituvchining amaliy ishi va mantiqiy tafakkuri uyg’unlashib ketadi. Bilimlarni o’zlashtirishda o’quv jarayonini amaliy tarzda uyushtirish o’quvchi mustaqilligi va ijodiy fikrlashini faollashtiradi. Amaliy ishlar jarayonida faol o’zlashtirilgan bilimlar yengil va ongli bo’lib qolmay ancha mustahkam bo’ldi. Amaliy metod shu paytda qo’llaniladiki, qachonki faol amaliy va fikrlash faoliyati natijasida yangi bilimlar olish zarurati tug’ilganda. Shuningdek, faqat yangi bilimlar hosil qilish emas, shu bilan birga ularni yangi vaziyatda qo’llay olish o’quvchi yoki amaliy ko’nikmasi hosil bo’lishiga erishish lozim.
Amaliy metodning bir necha turlari mavjud: kuzatish laboratoriya tajribalari; tirik mavjudotlarni aniqlash va tavsiflash ishlari; priborlar bilan ishlash; tirik tabiat burchagida va o’quv tajriba uchastkasidagi amaliy ishlar.
Kuzatish – bu tabiatdagi predmet va hodisalarni maqsadga yo’nalgan holda idrok qilishdan iborat bo’lib, ularning umumiy va farq qiluvchi belgilarini qonuniyatlari aniqlanadi. Kuzatish jarayonida o’quvchilarda kuzatuvchanlik ko’nikmalari shakllanadi. Kuzatish ilmiy metod hisoblanadi, qaysiki o’quvchilar ancha murakkab ilmiy –tadqiqot ishlarini – tajribalarini qo’yishga, o’tkazishga tayyorlanadilar. Kuzatishda o’qituvchi tomonidan aniq vazifa qo’yilgan bo’ladi.
Kuzatishlar yakka, guruh hamda frontal shakllarda o’tkaziladi.
K.D. Ushinskiy, V.P. Vaxterov, L.S. Sevruk, A.Ya. Gerd kuzatishga katta e‘tibor bergan edilar. A.Ya. Gerd o’zining “Maktabda tirik hayvonlar” nomli kitobida o’quvchilarni kuzatishlar asosidagi harakatlari tadqiqot o’quvchi haqida o’quv va amaliy topshiriqlarni mustaqil yechish ko’nikmasi bilan qurollanishini ta‘kidlaydi. Kuzatishlar natijasida 2-3-4 sinflarda “Kuzatishlar kundaligi” daftari to’ldiriladi, savollarga javob yoziladi. O’simliklarning o’sish, rivojlanish, gullash va hosil berish jarayonlari kuzatiladi.
Tajribalar: -o’qitish metodi bo’lib, uning yordamida o’rganilayotgan jism va hodisalar qonuniyatlarini aniqlanadi. Buning uchun unga yangi sharoit yaratib, ta‘sir qilinadi. O’quvchilarda bu paytda yangi tabiatshunoslik tasavvurlari shakllanadi.
Tajriba materialistik dunyoqarashni shakllantirishda, mantiqiy tafakkur va nutqni o’stirishda katta ahamiyatga ega. Ular yordamida mavhum tushunchalar oydinlashadi, noma‘lum voqeliklarning sirlari ochiladi. Masalan, haroratning o’zgarishiga qarab termometr, simob ustini harakatlantirishini va yana harorat ta‘siridagi suvning bir agregat holatida, ikki holatga o’tishini faqat tajriba vositasida aniqlab o’rganiladi.
Oddiy tajribalar uy sharoitida murakkablari esa o’qituvchi tomonidan dars jarayonida amalga oshiriladi. Bu paytda o’quvchilar kuzatish jarayonini fahmlash, uni natijalarini ta‘riflashga o’rganishlari bilan qimmatlidir.
O’quvchilar daryoda quyoshning yerga nisbatan holatida qarab kuzda sovib borishini bilib olishlari kerak. Uning sababini o’quvchilar quyidagi tajribadan bilib oladilar, yonib turgan shamga ingichka qog’oz tasmacha tutiladi. Bitta tasmacha shamning tepasida, 2 si esa shamda sal uzoqroqda ushlab turiladi. O’quvchilar qog’oz tasmalarning qaysisi oldin yopilganligini aytishlari va nima uchun shundayligini tushuntirishlari kerak. O’quvchilar bu tajribani yoz va kuzda quyosh nurining yor yuzasini isitishini tushuntirishga yordam berishini payqashlari kerak.
Tajriba asosida o’quvchilar kuzda quyosh yer ustida kun sayin pasaya borishi to’g’risida xulosa chiqaradilar. Uning qiya tushayotgan nurlari yer yuzasiga siyg’anib o’tadi va havoni isitmaydi. Shu bois kuzda sovuq tusha boshlaydi.
Darsni mustahkamlash uchun o’qituvchi va o’zlari o’tkazgan tajribalarni rasmini chizish yoki ta‘riflab yozish, ba‘zan uni ham buni ham ta‘riflab yoziladi.
4-sinfda “Ko’p yillik manzarali va piyozli sabzavot o’simliklarni ekish muddatlarining gullash muddati va mo’lligiga ta‘siri” mavzusida tajriba o’tkaziladi.
Buning uchun mazkur o’simliklarni o’quv-tajriba uchastkasida ekib, o’quvchilar tajriba va kontrol o’simliklarni o’sishini parallel holda kuzatib boradilar, ularni o’zaro taqqoslaydilar, ish natijalarini qayd qilib boradilar, rasmini chizadilar, daftarga o’z xulosalarini yozadilar, farqlarini belgilaydilar. Mavzuni o’rganishdan oldin bu tajriba o’tkazilganda bolalar materialni chuqurroq o’zlashtiradilar.
Tajriba paytida muammoli vaziyat yaratish uchun: buni qanday isbotlash kerak?, qanday aniqlash kerak?, siz hozir nimani ko’rayapsiz?. Bu jarayonlarni qanday tushuntirish mumkin?, nima uchun siz shunday hisoblaysiz?. Tajriba tugagach, o’quvchilar ishonchli xulosalar chiqaradilar.
4-sinfda “Tuproq, uning tarkibi, tuproq turlari”, mavzularini o’rganishda laboratoriya tajribalarni o’tkazish o’quvchilar bilimini chuqurlashtiradi. Har bir zveno qumli, loyli qoratuproqli va buz va boshqa turdagi tuproqlar ustida tajriba o’tkazadi. Tuproqning o’simliklarga ahamiyati haqida suhbat o’tkaziladi va bilish vazifasi qo’yiladi: “yomg’irdan keyin ayrim joylarda suv tezda surilib ketadi, boshqa joyda esa uzoq vaqt saqlanib qoladi va ko’lmak hosil bo’ladi, keyinchalik esa tuproqda paydo bo’ladi. Nima uchun shunday bo’lishini tajriba orqali tushuntiring. Qaysi tuproq suvni yaxshi o’tkazishini tajribada isbotlang”.
O’quvchilar yozma holda topshiriq oladilar: