Tafakkur va nutqning psixologik tavsifi Reja: Nutq va tafakkurning o’zaro uzviyligi Nutq turlari
Yüklə 50,77 Kb.
|
|
Tafakkur va nutqning psixologik tavsifi Reja: Nutq va tafakkurning o’zaro uzviyligi Nutq turlari 1 Tafakkur va nutqning psixologik tavsifi Reja: 1.Nutq va tafakkurning o’zaro uzviyligi 2. Nutq turlari Nutq tafakkur bilan chambarchas bog`langandir. Odam nutq bo’lmasa, til vositalari bo’lmasa fikr qilolmaydi. Yuqorida aytib o’tilganidek, nutq fikrlash qurolidir. Tafakkur bo’lmasa nutq til bo’lishi ham mumkin emas. Fanga xilof bo’lgan burjua idealistik ta`limot uchun xarakterli narsa shuki, u tafakkurni nutqdan, til shakllaridan ajratib qo’yadi. Masalan, psixologlarning Vyursburg maktabi deb atalgan idealistik psixologiya namoyandalari (Byuller, Messer, Kyulpe, Ax va boshqalar) odamdagi tafakkur jarayonlari obrazlardan - idroklar va tasavvurlardan mustaqil ravishda, shuningdek, nutq tildan mustaqil ravishda sodir bo’ladi, deb isbot qilmoq uchun, buni hatto tajriba qilib ko’rsatishga ham urinib ko’rdilar. Obrazlardan va nutqdan mustaqil mana shunday «sof» tafakkur bo’lishi mumkin, degan idealistik ta`limot butunlay asossiz ta`limotdir. Tafakkur idrok va tasavvurlardan mustaqil sur`atda o’sa olmaydi. Nutq bo’lmasa, tafakkur ham bo’lmaydi, til materiali bo’lmasa, fikrni ifodalab berib bo’lmaydi. Bizning hukmlarimiz, mantiqiy ta`riflarimiz, xulosalarimiz til materiallari va gaplar yordami bilan ifodalanadi. Til materiallari va gaplar vositasi bilan analiz va sintez qilinadi, abstraksiya qilinadi va umumiylashtiriladi. Til materiallari bo’lmasa, biz hatto eng oddiy hukmni ham o’zimiz uchun ifodalay ololmaymiz - biz shu onning o’zida idrok qilib turgan buyumlar to’g`risida ham biror nimani tasdiq qilib yoki inkor qilib aytolmaymiz. Biz so’zlar bo’lmasa, bitta ham tushunchani fikrimizga joylashtira olmaymiz. Faqat til yordami bilangina odamlar bir-birlariga o’z fikrlarini ayta oladilar. Odamlar nutq orqali bir-birlari bilan aloqa bog`laganlarida, tafakkur natijalarini va o’tmish ajdodlarning bilish sohasida erishgan muvaffaqiyatlarini til yordami bilan o’zlashtirib oladilar va ayni vaqtda o’z fikrlarini va bilimlarini avlodlariga topshiradilar. Inson tafakkuri ham tarixiy taraqqiyot jarayonida, til yordami bilan bo’ladigan nutq aloqalarida o’sdi - tafakkurning mantiqiy shakllari ishlab chiqildi. Har bir kishining tafakkuri uning butun umri davomida til yordami bilan bo’ladigan nutq aloqalari jarayonida o’sib boradi. Lekin biz tafakkur, nutq va til bir-biriga chambarchas bog`langan deganimizda shuni ham nazarda tutishimiz kerakki, nutq bilan tafakkur aynan bir narsa emas, nutq bilan tafakkurni, fikr bilan tilni bir-biriga aynan teng deyish yaramaydi. Biz ba`zi burjua psixologlarining tafakkur bilan nutq aynan bir narsa, deb da`vo qiluvchi soxta ta`limotini qat`iyan rad qilishimiz lozim. Agar nutq bilan tafakkur aynan bir narsa bo’lganda edi, boshqa birovning nutqini faqat eshitish yoki birinchi takrorlash bilanoq, tushunib olingan bo’kur edi. Modomiki, birovning nutqini faqat eshitish yoki birinchi takrorlash bilanoq
2 tushunib bo’lmas ekan, binobarin, tafakkur bilan nutqni ham aynan bir narsa deb bo’lmaydi. SHunday ham bo’ladiki, ayni bir fikrning o’pini turli odamlar va ayni bir kishining o’pi turli hollarda, turli so’zlarda, turli iboralarda ifodalaydi. Misol uchun matematikaning quyidagi ta`rifmi ko’rsatish mumkin: plus-plusga ko’shilganida va minus-minusga qo’laytirilganida plus hosil bo’ladi, plus minusga ko’`aytirilganida esa minus hosil bo’ladi. SHu fikrning o’zi boshqa bir iborada ifodalanishi mumkin: bir xildagi alomatlarga ega bo’lgan raqamlar bir-biriga ko’paytirilganda musbat raqam hosil bo’ladi, alomatlari turlicha bo’lgan raqamlar bir-biriga ko’paytirilganida manfiy raqam hosil bo’ladi. Nutq bilan tafakkur aynan bir narsa bo’lganida edi, bunday hodisalarning bo’lishi mumkin bo’lmas edi. Tafakkur bilan nutq o’rtasida farq borligini shu faktdan ham bilish mumkinki, ayni bir fikrni grammatik tuzilishi turlicha bo’lgan turli tillarda (masalan, rus, o’zbek, xitoy va boshqa tillarda) aynan bir ma`no bildiradigan qilib ifodalash mumkin. Agar til bilan tafakkur aynan bir narsa bo’lganida edi, u holda hamma tillarda grammatik tuzilish ham aynan bir-biriga o’xshash bo’lishi kerak edi, yoki har qaysi millatda shu millat tilining grammatik tuzilishiga muvofiq ravishda, tafakkur shakllarining tuzilishi ham turlicha bo’lishi kerak edi. Har bir xalqda o’ziga xos mantiq bo’lishi lozim edi. Lekin bunday holda, turli millat odamlarining bir-birlarini tushunishlari mumkin bo’lmadi, aynan bir fikrni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish mumkin bo’lmadi. Til bilan tafakkurning bevosita aloqasi faqat tilning tafakkur uchun bo’lgan ahamiyatidagina ifodalanib qolmasdan, balki, shu bilan birga, tafakkurning til uchun bo’lgan ahamiyatida ham ifodalanadi. Tafakkurning taraqqiyot tarixida tilning roli qanchalik katta bo’lsa, tilning taraqqiyot tarixida ham tafakkurning roli shunchalik kattadir. Grammatika qonunlarini, shakllarini va qoidalarini tuzishda hamda ularning takomillashib borishida tafakkur, ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo’ladi. Har bir kishidagi tafakkurning o’zishi shu kishi nutqining o’sishi bilan bab-baravar bo’lganidek, shu kishi nutqining o’sishi ham undagi tafakkurning o’sishiga bog`liq bo’lgan. Grammatika shakllari va qoidalarini o’zlashtirish jarayonining o’zi odamning o’z tafakkurini zo’r berib ishlatishini talab qiladiki, bu hammaga ma`lumdir. SHunday qilib, tafakkur bilan nutq turli hodisalardir, lekin ayni vaqtda bu ikki hodisa bir-biri bilan chambarchas bog`langan, bir-birini taqozo qiluvchi va bir- biridan tashqarida voqe boimaydigan va o’sa olmaydigan hodisadir. Nutq va tafakkur bir-biri bilan dialektik birlik asosida bog`langandir. Nutq bilan tafakkurning birligini Pavlovning ikkinchi signal sistemasi to’g`risidagi ta`limoti ham isbotlab beradi, ikkinchi signal sistemasi birinchi signal sistemasi bilan bir-biriga o’zaro ta`sir qilgan holda nutqning ham, tafakkurning ham nerv-fiziologik negizini tashkil qiladi. Biz nutq ishlab chiqishda shug'ullanuvchi ko'nikmalarini olishga moyilmiz. Hatto yosh bolalar oqilona va grammatik adolatli gaplashishda, odatda, usta. Biroq, nutq aslida turli ko'nikmalarni o'z ichiga olgan murakkab faoliyat
3 hisoblanadi. Bu kimga, tegishli so'zlar uni izhor tanlash uchun grammatik o'sha so'zlarni tashkil qilishi, va bir haqiqiy so'z kirib demoqchi , aytish istagan narsani o'ylab qobiliyatini o'z ichiga oladi. Nutq turlari Nutq o’zining tashqi ifodalanish usuliga qarab og`zaki va yozma nutqqa ajralib qolmasdan shu bilan birga, qanday vazifani bajarishiga va sintaktik tuzilishining xususiyatlariga qarab ham bir-biridan farq qiladi. Nutq o’zining bajaradigan vazifasiga qarab, ichki va tashqi nutqqa bo’linadi. Ichki nutq Ichki nutq shunday bir nutqdirki, uning yordami bilan fikrlar boshqa odamlarga ma`lum qilinmasdan oldin ichda ifodalanadi. Ichki nutqning o’z xususiyatlari bor. Bu nutq, ko’pincha tovushlar ovoz chiqarib aytmaydigan nutqdir, bu nutq odam «o’z ichida gapiradigan» nutqdir. Ba`zan ichki nutq «tashqariga» chiqadi, ya`ni tovushlar ovoz chiqarib aytiladi. Biror nimani fikr qilayotgan odam qandaydir qiyinchilikka uchrab qolganida, shuningdek, hissiyoti qattiq qo’zg`alish natijasida hayajonlanib ketganida yoki o’zining oldida boshqa odamlar bo’lmagan vaziyatda u o’zi sezmagan holda, «ovoz chiqarib o’ylaydi» - ovoz chiqarib o’z-o’zi bilan gaplasha boshlaydi. Odam yakka qolib, o’z ichida o’ylab o’tirganida ko’pincha imo-ishora va mimikadan ham foydalanadi. Kichkina bolalar ko’pincha «ovoz chiqarib o’ylaydilar», gaplashib va harakat qilib turib fikr qiladilar. SHakl jihatidan ichki nutq ko’proq monolog tarzida sodir bo’ladi, ichki nutqni odamning o’z-o’zi bilan va o’zicha gaplashuvi deyish mumkin. Lekin ba`zan ichki dialog shaklida, xayoldagi suhbatdosh bilan gaplashish yoki munozara qilish tarzida ham sodir bo’ladi. Sintaksis tuzilishi jihatidan ko’pincha ichki nutq qisqartirilgan, bo’lak- bo’lak gaplardan iborat bo’ladi. Ichki nutqda gapning faqat ayrim bo’laklarigina, asosan ega birmuncha aniq qilib ifodalanadi («ichdan, o’z-o’ziga» aytiladi). Ichki nutq ovoz chiqarib «aytib yuborilganida» ham o’zining shu xususiyatini saqlab qoladi. Ichki nutqning to’siq bo’lmasligiga, bo’lak-bo’lak bo’lishiga sabab shuki, tafakkur obekti va shu tafakkur sodir bo’layotgan vaziyat fikr qiluvchi kishining o’ziga ravshandir va to’siq gap bilan qayd qilinishini talab etmaydi. Nutq tafakkur obektida tasdiqlanadigan yoki inkor qilinadigan narsa ustidagina to’xtaladi. Ichki nutq, odatda, ixtiyorsiz ravishda o’zadi. Bunda tafakkur jarayonlarining o’zi ixtiyoriy ravishda, ma`lum kuch sarflash yo’li bilan ham borishi mumkin. Lekin ixtiyoriy tafakkur jarayonining borishiga yordam bergan ichki nutq ixtiyorsiz ravishda o’z-o’zicha maydonga chiqadi deyish mumkin. Ichki nutq dialog shaklida sodir bo’lgan hollardagina ixtiyoriylik mamentlari paydo bo’ladi. Bunday hollarda ichki nutq o’zining sintaksis tuzilishi jihatidan ham tashqi nutq tuzilishiga yaqinlashib qoladi. Ichki nutqning xarakterli belgisi shuki, bunda tovushlarning artikulatsiyasi ko’zga ko’rinmaydi. I. M. Sechenov buni quyidagicha tasvirlaydi: «Men fikr qilayotganimda juda ko’p vaqt og`zimni ochmay va yopib turib, gapiraveraman, ya`ni og`iz bo’shlig`idagi til muskullari harakat qilaveradi.
4 Biror fikrni, asosan boshqalarga uqtirmoqchi bo’lib, ifodalashga uringan hollarning hammasida esa shu fikrni albatta pichirlab takrorlab turaman» (Izbrannыe filosofskie i psixologicheskie proizvedeniya. Gospolitizdat, 1947, 142-bet). Ichki nutqning ko’zga ko’rinmaydigan mana shunday artikulatsiyasi borligi hozirgi vaqtda eksperimental yo’l bilan isbotlangan. Tashqi nutq Tashqi nutq boshqa odamlar bilan aloqa qilishimizda foydalaniladigan nutqdir. Bu nutq biron kishiga qaratilgan, biron nimani xabar qiladigan nutqdir. Tashqi nutqning o’zi ham og`zaki va yozma nutqqa bo’linadi. Og`zaki nutq Og`zaki nutq - boshqa kishilar bilan bevosita qilayotgan aloqamizda foydalanilayotgan nutqdir. Bu nutq odatdagi gaplashuv nutqidir. Bu nutq hamisha boshqa kishilarning eshitish organlari yordami bilan idrok qilishlari uchun mo’ljallangan «tovushli» nutqdir. SHu sababli, odatda, og`zaki nutq ovoz bilan va (ba`zan) shivirlab aytiladi. Og`zaki nutq vaqtida, odatda, gapirayotgan kishi bu nutqni mimika, imo-ishoralar bilan ishlatadi. Og`zaki nutqning xarakterli xususiyati shuki, bu nutq suhbatdoshlar o’rtasida bo’ladi. Suhbatdoshning yoki suhbatdoshlarning bunday ishtirok etishi ularning gapirayotgan kishining nutqiga diqqat qilib turishi, savollar berib turishi, so’z tashlab turishidan iborat bo’ladi suhbatdoshlar gapirayotgan kishining fikriga e`tiroz bildiradilar, yoki bu fikrga o’zlarining rozi bo’lganliklarini izhor qiladilar, yoxud shu fikrni kengaytiradilar. Suhbatdoshlarning og`zaki nutqda qatnashishlari qay xarakterda va qay darajada bo’lishiga qarab, og`zaki nutq ikki shaklga bo’linadi. Bularning biri dialog nutq (dialog) va ikkinchisi monolog nutq (monolog) deb aytiladi. Ikki yoki ko’p suhbatdosh o’rtasidagi gaplashish tariqasida bo’ladigan nutq dialog deb ataladi. Suhbatdoshlar navbatma-navbat gaplashaveradilar - biri so’zaydi, biror narsani aytadi, boshqalar esa uni tinglaydilar, javob beradilar. Odam bitta o’zi gapirsa-yu, boshqa kishilar bu gapga faol qatnashmay faqat uning nutqini tinglab tursalar, nutqning bu shakli monolog deb ataladi. Masalan, lektorning, dokladchining nutqi, sudda, kengashlarda va boshqa shu kabi joylarda so’zlanadigan nutq monolog nutqdir yoki monologdir. Og`zaki nutq ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy bo’ladi. Gapirayotgan kishi so’z va grammatika shakllarini maxsus tanlamay, og`ziga kelganicha so’zlashsa, bu holda nutq ixtiyorsiz nutq bo’ladi. Gapirayotgan kishi o’z so’zlari uchun alohida mas`uliyat sezib gapirganida, shu nutqni tinglayotgan kishi gapirayotgan kishi uchun alohida ahamiyatga ega bo’lganida, bunday hollarda nutq ixtiyoriy xarakterga ega bo’lib qoladi. Masalan, o’quvchining o’z o’qituvchisi bilan gaplashayotgan vaqtidagi nutq mana shunday ixtiyoriy nutqdir. Bunday hollarda gapirayotgan kishi lozim boigan so’zlarni tanlab, joy-joyiga qo’yib ishlatishga, grammatika qoidalariga rioya qilishga intiladi va harakat qiladi. Dialog - ikki yoki bir necha odam o’rtasida bo’ladigan gapdir, bunda suhbatdoshlarning gapi bir-biriga bog`lanadi, ulanib ketadi, ya`ni gaplashib
5 turganlar bir-birlariga savol-javob qilib, bir-birlariga e`tiroz qilib gapni ulab, davom ettiradilar. SHuning uchun dialog ma`nosi bir-biriga ulangan nutqni ancha osonlashtiradi. Monolog nutq esa ancha og`ir ko’chadi. Monolog - gapirayotgan kishidan juda ko’p diqqat-e`tibor berishni talab qiladi, gapirayotgan kishining faqat o’z nutqining mazmunigagina diqqat-e`tibor berib qolmay, balki, shu bilan birga, bu nutqning tashqi tuzilishiga ham, fikrlarni ifodalashda muayyan sistema, tartib boiishiga ham riova qilishi lozim bo’ladi. Monolog nutq tuzilishi jihatidan yozma nutqqa yaqindir. Og``aki nutq (dialog ham, monolog ham) ichki nutq singari, tafakkur qurolidir. Bunda boshqalar bilan gaplashish jarayonida gapirayotgan kishining o’z fikrlari ham o’ziga ravshan bo’lib qoladi. YOzma nutq YOzma nutqning xususiyati shuki, bu nutq bevosita aloqa bog`lash vositasi bo’lmasdan, balki, ko’pincha, boshqa vaziyatda, boshqa bir joyda turgan yoki turishi mumkin bo’lgan odamlar bilan aloqa bog`lash vositasidir. Masalan, biz o’z do’stimizga yoki qarindoshimizga xatimizda yozib yuborgan xabarimizni u ehtimolki bir kundan keyin, ikki kundan keyin, bir haftadan keyin, boshqa shaharda yoki boshqa qishloqda o’qib bilishi mumkin. Biz bundan yarim yil, bir yil, hatto bir necha o’n va yuz yil muqaddam yozib qoldirilgan kitoblarni o’qib, shu kitoblardagi bilimlarni bilib olamiz. YOzma nutq ham monolog shaklida va dialog shaklida bo’ladi. Masalan, ilmiy asarlar hamisha deyarli monolog shaklida yoziladi. Badiiy-adabiy asarlar dialog shaklida ham, monolog shaklida ham yoziladi. Ba`zan oddiy maktublar ham dialog shaklida yoziladi, shu maktubni yozayotgan kishi uni o’qiydigan kishini tasavvur qilib, unga maktubda o’zi savollar beradi va shu savollarga o’zi javob qaytaradi. Sintaksis jihatidan qaraganda yozma nutq eng to’siq va mukammal nutqdir. Har bir kishi oddiy maktubni yoki ilmiy maqolani yozayotganida grammatika qoidalariga, og`zaki nutqdagiga qaraganda, ko’proq rioya qiladi. YOzma nutqda gap bo’laklaridan biri tushib qolsa, bu yozma nutqni o’qigan kishilar uni qiynalib tushunadilar yoki butunlay tushunolmaydilar. YOzma nutqning sintaksis jihatdan to’siq bo’lishi shuning uchun ham zarurki, og`zaki nutq uchun xarakterli bo’lgan mimika, imo-ishoralar, intonatsiyalar va boshqa shu kabi qo’shimcha elementlarni yozma nutqda ishlatib bo’lmaydi. YOzma nutq, asosan, ixtiyoriy nutq bo’ladi. Maktub, doklad, ma`ruzalar va boshqa shu kabilarni yozayotgan kishi so’zlarni ongli ravishda tanlaydi, gaplarni yaxshiroq qilib tuzishga intiladi. Ko’pincha o’z fikrlarimizni o’qiydigan kishilarga so’zlar vositasi bilan g`oyat ravshan va tushunarli qilib ifodalamoq uchun ancha-muncha kuch sarflashimiz lozim bo’ladi. YOzma nutq fikrlarimizni ifodalab berishning eng yaxshi vositasidir. YOzma nutqda fikming mazmuni va shaklidagi ayrim kamchiliklar ochiq ko’yinib qoladi va fikrning o’zi mazmun va shakl jihatidan eng ravshan, aniq qilinib ifodalanadi. SHuning uchun ham biz aqliy ish bilan shug`illanayotganimizda, biror masalani hal qilganimizda yoki tayyor bilimlarni o’lashtirayotganimizda ish
6 natijasini yoki olgan bilimimizni ko’pincha, xatga yozib qo’yamiz, ba`zan esa bir necha marta ko’chirib yozamiz. SHu sababli, har xil yozma ishlar - hikoya qilib yozib berish, insho yozish, konspekt olish - tafakkurning o’qishi uchun katta ahamiyatga egadir. Faol va passiv nutq Faol nutq biror narsa gapirayotgan va yozayotgan kishining nutqidir. SHuningdek, kishi biror shaxsga maktub yozayotgan, olim maqola, kitob yozayotgan, yozuvchi o’zining adabiy asarini yaratayotgan vaqtidagi nutq ham faol nutq bo’ladi. Boshqa birovning faol nutqini idrok qilish va tushunish jarayoni passiv nutqdir. Gapirayotgan kishining so’zini tinglab turgan yoki yozilgan narsani o’qiyotgan kishi boshqa bir kishining faol nutqini o’zicha takrorlagandek bo’ladi. Masalan, o’qituvchi darsni tushuntirib berayotganida, o’quvchilar esa uning darsini eshitayotganlarida o’qituvchining nutqi faol nutq bo’ladi, o’quvchilarning shu nutqni idrok qilish, ya`ni tushunish jarayoni esa passiv nutq bo’ladi. Boshqa birovning nutqini, shu nutq so’zlanayotgan tilni o’zimiz bilganimiz taqdirdagina bu nutqni idrok qilishimiz va o’zlashtirishimiz mumkin. Ammo shunda ham o’sha nutqni idrok qilishimiz hamisha bayon qilinayotgan nutqqa aynan teng va muvofiq bo’lavermaydi. Ba`zan boshqa bir kishining nutqini tushunmaslik, bu nutqni bir tomonlama, noto’g`ri tushunish, so’z illuziyaiari va boshqa shu kabilarning hosil bo’lishiga sabab ham shudir. Passiv nutqning bu xususiyatlari idrok qilayotgan kishining aqli qay darajada etukligiga bog`liq bo’ladi. Gapirayotgan kishi o’z nutqining mazmunini va shaklini shu nutqni tinglovchilarning qay darajada idrok qilishini ko’lda tutib tuzadi. CHunonchi, o’qituvchi o’z nutqining o’quvchilar qanchalik tushuna olishini nazarda tutib, so’zlayotgan nutqini shunga qarab tuzadi. Har bir kishi passiv nutqni faol nutqqa qaraganda, birmuncha oldinroq egallaydi. YOsh bola oldin kattalarning gapini tushunadigan bo’ladi, so’zgra o’zi ham tilga kirib, gapira boshlaydi. Xuddi shuningdek, boshqa bir tilni o’rganish vaqtida o’rganilayotgan tilda faol nutqni egallash passiv nutqni egallashga qaraganda birmuncha keyinda qolib boradi. Biz yuqorida bayon qilgan nutq faoliyatini klassifikatsiya qilishda uni turli belgilarini asos qilib olamiz va shunga binoan uni turlicha turlarini ajratish mumkin: 1. Nutqning psixofiziologik mexanizmiga qarab: a) xor bilan aytiladigan nutq; b) exolik nutq; d) atash nutqi; e) kommunikativ nutq. 2. Nutqni rejalashtirish nuqtayi nazaridan: a) faol nutq; b) reaktiv nutq; d) yozma nutq 3. Nutqni ixtiyoriylik darajasiga qarab:
7 a) ixtiyorsiz nutq; b) ixtiyoriy nutq 4. Eksteriozirizatsiyalashgan va interiorizatsiyalashgan xarakteriga qarab: a) ichki va tashqi nutqqa ajratiladi. Xor bilan aytiladigan nutq ko’pchilikning baravar aytadigan nutqidir. Masalan: o’qituvchi sinfga kirishi bilan talabalar «Assalomu alaykum» deb uni qarshi oladigan nutq xor bilan aytiladigan nutqdir. Exolik nutq bu akssado beruvchi nutq bo’lsa, atash nutqi narsalarning nomi bilan izohlanadi. Masalan: «Bu pedogogika institute, «stol», «shkaf», «kitob» va h.k. Kommunikativ nutq ikki yoki undan ko’proq kishilar bilan o’zaro munosabatga kirishuvdagi nutqdir. Nutq turlaridan o’zining xususiyatlariga qarab o’zaro munosabatlarda maqsadga muvofiq ravishda foydalaniladi, faoliyat maqsadiga ko’ra munosabatga kirishiladi. So’zlayotgan, mustaqil fikrlab yozayotgan nutq faol bo’lmagan nutq bo’lsa, tez fikrlab bayon qiladigan nutq faol bo’lmasa, tez fikrlab bayon qiladigan nutq reaktiv nutqdir. YOzma nutq bevosita aloqa vositasi bo’lmasdan balki uzoqdagi odamlar bilan aloqa bog`lash vositasidir. U so’z belgilari asosida fikrlarni bayon qilish usulidir. Nutqlar ichida eng murakkab nutqdir. CHunki u atrofdagi kishilarga mo’ljallangan bo’lishi uni mazmunan tushunarli bo’lishini, grammatik jihatdan to’g`ri tuzilishi kerak. Ixtiyorsiz nutq tashqi ta`sirlar natijasida paydo bo’ladigan nutq bo’lsa, ixtiyoriy nutq o’z ixtiyorimiz bilan yozayotgan, fikrlayotgan vaqtimizdagi nutqdir. U monolog, dialog, yozma va og`zaki bayon qilinishi mumkin. Eksteriorizatsiyalashgan (tashqi) nutq boshqa odamlar bilan aloqa qilishinizda foydalaniladigan, biror kishiga qaratiladigan, biror nimani xabar qiladigan nutqdir. Interiorizatsiyalashgan (ichki) nutq fikrlar boshqalarga bayon qilinmasdan ichida ifodalanadigan va ovoz chiqarib aytilmaydigan nutqdir. U kishining o’zi uchun yaratilgan. Biror narsadan xursand bo’lganimizda yoki qattiq ta`sirlanganimizda o’zimiz bilan o’zimiz «gaplashamiz». Qattiq ta`sirlanganimizda bexosdan ovoz ham chiqarib yuboramiz. Nutqning hamma turlari ham hayotimizda muhim ahamiyatga egadir. http://fayllar.org Yüklə 50,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|