Ta'lim tarbiya jarayonida shaxsga yo'naltirilgan yondashuvni qo'llash reja

TA'LIM TARBIYA JARAYONIDA SHAXSGA YO'NALTIRILGAN YONDASHUVNI QO'LLASH
Reja:
1.Shaxsga yo`naltirilgan ta`lim
2.Tizimli yondashuv
3.Dialogik yondashuv
4. Shaxsga yo’naltirilgan ta’limning nazariy asoslari

Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim o’z mohiyatiga ko’ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to’laqonli rivojlanishlarini ko’zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirilayotganda, albatta ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog’liq o’qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshishni nazarda tutadi.

Tizimli yondashuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o’zida mujassam etmog’i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo’g’inlarini o’zaro bog’liqligi, yaxlitligi.Faoliyatga yo’naltirilgan yondashuv. Individning jarayonli sifatlarini shakllantirish, ta’lim oluvchining faoliyatini faollashtirish va tezlashtirish, o’quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlarini, tashabbuskorlini ochishga yo’naltirilgan ta’limni ifodalaydi.
Dialogik yondashuv. Bu yondashuv o’quv jarayoni ishtirokchilarining psixologik birligi va o’zaro munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o’z-o’zini faollashtirishi va o’z-o’zini ko’rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.
Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasida demokratik, tenglik, hamkorlik kabi o’zaro sub’yektiv munosabatlarga, faoliyat maqsadi va mazmunini birgalikda shakllantirish va erishilgan natijalarni baholashga qaratish zarurligini bildiradi.Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish asosida ta’lim oluvchilarning o’zaro faoliyatini tashkil etish usullaridan biridir. Bu jarayon ob’yektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini aniqlash, dialektik tafakkurni va ularni amaliy faoliyatda ijodiy qo’llashni shakllantirishni ta’minlaydi.Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo’llash bu yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o’quv jarayonida qo’llashdir.O’qitish uslublari va texnikalari: ma’ruza (kirish, mavzuiy, ma’lumotli, ko’rgazmali (vizuallashgan), anjuman, aniq vaziyatlarni yechish), munozara, muammoli uslub, pinbord, aqliy hujum, tezkor-so’rov, savol-javob, amaliy ishlash usullari.O’qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot, hamkorlik va o’zaro o’qitishga asoslangan frontal, jamoaviy va guruhlarda o’qitish.
O’qitishning vositalari: o’qitishning an’anaviy vositalari (o’quv qo’llanma, ma’ruza matni, tarqatma materiallar) bilan bir qatorda – chizmali organayzerlar, kompyuter va axborot texnologiyalari.Kommunikasiya usullari: talabalar bilan tezkor qaytar aloqaga asoslangan bevosita o’zaro munosabatlar.Qaytar aloqalarning (ma’lumotning) usul va vositalari: tezkor-so’rov, o’qitish diagnostikasi.Boshqarish usullari va vositalari: o’quv mashg’uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko’rinishidagi o’quv mashg’ulotlarini rejalashtirish, qo’yilgan maqsadga erishishda o’qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg’ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.Monitoring va baholash: o’quv mashg’ulotida va butun dars davomida mavzu yuzasidan nazorat savollarini berib borish orqali o’qitishning natijalari rejali tarzda kuzatib boriladi. Kurs oxirida test topshiriqlari.Fanlarni o’qitishdan asosiy maqsad o’quvchilarga shu fan asoslaridan chuqur va sistemali bilim berishdir. Olgan bilimlarini o’z hayot faoliyatlarida qo’llash natijasida shakllanayotgan inson mehnatga va hayotga tayyorlanib boradi. Bu xil muammoni yechishda nimani o’qitish (ta’lim mazmuni) bilan birga qanday o’qitish (ta’lim metodlari) masalasi ham katta ahamiyatga ega. Har qanday fanni o’qitish shu fanning mazmunidan kelib chiqadi, demak, fanni o’qitish metodlarini shu fanning ichki imkoniyatlarini belgilaydi.Shuningdek, o’qitish metodlarini bilish metodlari va qonuniyatlari haqidagi ta’limot yani fanning metodologiyasi ham belgilab beradi. Mavjud an’anaviy ta’lim metodlaridan voz kechmagan holda, yangi pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish dars samaradorligini oshiradi. Kimyo fanida asosan kimyoviy reaksiyalar yozib o’rganilgani maqsadga muvofiq hisoblanadi.Kompyuter texnologiyasi yordamida bajarilganda vaqt tejaladi, ammo o’quvchi kompyuterni bilmasa, yoki erinchoqlik qilsa reaksiyalari kompyuterda kimgadir yozdirib ko’chirib oladi…
Takrorlash bilimning asosini tashkil qiladi, qo’lda yozib takrorlnganda ko’z bilan ko’rganga nisbatan yaxshiroq yodda qoladi. Faqat tasavvurlar bilan insonni amaliy faoliyatga tayyorlab bo’lmaydi. Buning uchun hodisa va qonunlarning mohiyatini, ularning rivojlanish, kelib chiqish sabablarini bilmoq zarur.O’quvchining darsliklar va qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlay olishi, bilganlarini so’zlab berishi shu asnoda kimyoviy formulalarni o’rnida to’g’ri yoza bilishi va o’qiy olishi, miqdor va sifatga doir tenglamalar, masalalar yechimlarini chiqara bilishi, egallangan bilimlarni qo’llay olishi, qonun tushunchalarni tenglama tuzish, koeffitsiyentlarni topish, formulalarni to’g’ri yozish, elektron va qurilish formulalari tuzishga tadbiq eta olishi, gomologik qatorlarning umumiy formulasidan foydalanib, ma’lum modda formulasini yozish, hisoblashga doir tenglama tuzish, masala yecha bilish qobiliyatini shakllantirish kerak, bu zamon talabidir.
“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da shaxs - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub‘ekti va ob‘ekti, ta‘lim sohasidagi xizmatlarning iste‘molchisi va ularni amalga oshiruvchi, deb ko’rsatib o’tiladi [7;3-4]. Demak, davlat tomonidan uning ta‘lim xizmatlari iste‘molchisi sifatida bilim olishi va kasb-hunarga ega bo’lishi uchun zarur shart-sharoit yaratiladi. O’z navbatida shaxs ta‘lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida kasbiy malakaga ega bo’lgach, ta‘lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko’rsatish sohasida faoliyat olib borib, bilimi va tajribasini namoyon etadi. Bu esa ta‘lim jarayonida aqlan rivojlangan, ma‘naviy-axloqiy shakllangan, jismoniy yetuk, muayyan kasb-hunar asoslarini puxta egallagan, har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni shakllantirishga jiddiy talablar qo’yadi. Shunga ko’ra, dastavval “shaxs”, “inson”, “barkamol shaxs” tushunchalarining mohiyatini aniqlashtirish taqozo etiladi.
Shaxs qator ijtimoiy fanlar, xususan, falsafa, psixologiya va sotsiologiya fanlarining o’rganish ob‘ektidir. Falsafa shaxsni uning ijtimoiy ahvoli, faoliyati, bilish, ijod sub‘ekti sifatida qarab chiqadi. Psixologiya shaxsni psixik holatlar, psixologik xususiyatlar, ijtimoiy-psixologik munosabatlar, shaxsning temperamenti, fe‘l-atvori, qobiliyati, irodaviy fazilatlari va hokazolarning uyg’unligi asosida o’rganadi.
Sotsial yondashuv esa shaxsning ijtimoiy o’ziga xosligini belgilab beradi. Faylasuflarning fikrlariga ko’ra shaxs keng ma‘noda – inson individ, kishi; tor ma‘noda ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o’z xususiyatlari bilan boshqalardan farq qiluvchi muayyan jamiyat a‘zosi. “Inson” tushunchasi barcha kishilarga xos bo’lgan sifat va qobiliyatlarni ifodalash uchun qo’llaniladi va hayot, faoliyat usuli bilan farqlanadigan odam, inson sifatida sub‘ektlarning tarixiy birligini ifodalaydi. Inson tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlari va barcha zamonlarda o’ziga xos mavjudot sifatida muayyan antologik maqomni saqlab keladi. Insonning o’ziga xosligini ifodalaydigan xislatlar va fazilatlar uning individualligini belgilaydi. Individ esa insoniyat vakili bo’lib, ijtimoiy va psixologik belgilar (jumladan, aql-idrok, iroda, ehtiyojlar, qiziqish, mayllar va hokazolar)ni o’zida ifodalaydi. “Individ” tushunchasi “alohida inson” sifatida tushuniladi. Masala bunday qo’yilganda turli biologik omillar (yosh xususiyatlari, jinsi, temperamenti)ga muvofiq inson hayoti va faoliyatining ijtimoiy xususiyatlari belgilanadi. Insonning individual, shuningdek, tarixiy rivojlanishining turli bosqichlaridagi xususiyatlarini aks ettirish uchun “individ” tushunchasi bilan birga “shaxs” tushunchasi ham qo’llaniladi. Bu o’rinda “individ” shaxs sifatida shakllanishga yo’naltirilgan inson sifatida qaraladi. Shaxs – individ rivojlanishining yakuni, barcha insoniy fazilatlarning to’la namoyon bo’lishidir.
Shaxsning rivojlanishi va shakllanishiga ta‘sir nuqtai nazaridan tarbiya doimo maqsadga yo’naltirilgan bo’lib, birinchi navbatda, aniq maqsadga qaratilgan jamiyatning faoliyatidir. Bunda jamiyat o’zida mavjud bo’lgan barcha imkoniyat hamda vositalardan foydalanadi. Tarbiya insonni muayyan ijtimoiy zaruriy bilimlar majmui, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, uni hayotga va mehnatga, xulq-atvor me‘yorlari va qadriyatlariga rioya qilishga, kishilar bilan muomala qilishga, ijtimoiy munosabatlarga tayyorlashni nazarda tutadi. Mazkur holatlarning barchasi, tabiiy ravishda shaxsning individual belgi va fazilatlarini shakllantirishni istisno etmaydi. Tarbiya ijtimoiy muhitning insonga ta‘sirining tarkibiy qismi sifatida ham baholanadi. Tarbiya – inson shaxsining rivojlanishi va shakllanishiga kuchli ta‘sir etuvchi muhim omil bo’lsa-da, biroq bu jarayonda yana qator omillar, jumladan, muhit ta‘siri va irsiyat ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Inson, ijtimoiy mavjudod sifatida turli ijtimoiy guruhlar bilan o’zaro harakatda bo’ladi, jamiyat hayotida birga ishtirok etadi.
Biroq, amalda shaxs hech qachon muayyan guruhga to’la dahldor bo’lib qolmaydi. Ayni paytda ko’plab ijtimoiy guruhlarning ishtirokchisi sifatida ularning har birida guruhlarning boshqa a‘zolari bilan o’zaro turlicha munosabatda bo’ladi.
Shaxsning o’z-o’zini rivojlantirishi tarbiyaning asosiy mohiyati bo’lib qoladi, - deydi psixolog olim A.V.Petrovskiy. Bunday munosabat sub‘ektning temperamenti, aqliy darajasi, qobiliyati, qiziqishlari va boshqalarda o’ziga xoslikni nazarda tutadi. Bu borada shaxsni ijtimoiylashtirish bilan bir qatorda uning o’ziga xosligini saqlab qolish kerakligini alohida ta‘kidlaydi. Chunki har qanday tarbiyani majburlovlarsiz, erkin holda shaxsning his-tuyg’ulariga tayanib amalga oshirish hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda ishbilarmon kishilarnigina emas, balki vijdonli, insofli, oliy himmat insonlarni shakllantirishni nazarda tutadi.
B.T.Lixachev esa shaxs tarbiyasida uning ongli ravishda bilim olishga intilishi, bu borada o’ziga xos ko’nikma, malaka va mahoratga ega bo’lishi, mehnatga, kasb-hunar egallashga ijodkor mutaxassis sifatida yondasha olishiga erishish, fuqarolik mas‘uliyatini tarkib toptirish, va nihoyat, unga zararli odatlarning ta‘sir etishiga yo’l qo’ymaslik kabi muammolarni ilgari suradi. Ye.V.Bondarevskaya, A.V.Kirivchuk, L.Yu.Gordinlar esa shaxsni shakllantirishda bir xillikka yo’l qo’ymasdan unga individual yondashish, shaxsni faqat sotsiumda rivojlanishi mumkin, degan g’oyani qayta ko’rib chiqish taklifini ilgari suradi. R.G.Gurova shaxs tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanish, shaxsni har tomonlama rivojlantirishda mehnat tarbiyasi, fuqarolik, vatanparvarlik, axloq masalalarida an‘anaviy ta‘riflardan chetlanib, ularni inson hayotini o’zgartiruvchi, shaxsning o’z-o’zini rivojlantiruvchi vosita sifatida e‘tirof etishni taklif qiladi. T.G.Minchuk esa pedagogik g’oyalarning mazmun-mohiyati o’zgarayotgan sharoitda yoshlar tomonidan shaxs mohiyatining anglashiga erishish, ularning dunyoqarashlari, o’z nuqtai nazarlarini ifodalash huquqlarini hurmat qilishga o’rgatish, o’z shaxsini yuqori baholay olish, shaxsiy qobiliyat, bilim va ko’nikmalarini to’la namoyon etish asosida o’z “Men”ini qaror toptirish zarur deb hisoblaydi. Zero, o’z-o’zini anglash, o’z shaxsini hurmat qilish insonni jamiyatga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lishga undaydi, degan xulosaga keladi.
Faylasuf olim S.Shermuhamedov insonni jamiyatning mavhum a‘zosi sifatidagi yondashuvga, “totalitar tuzum mexanizmidagi vint” sifatidagi qarashlarga zid ravishda insonni tarix, madaniyat va o’z hayotining ob‘ekti sifatida shakllantirish va rivojlantirish uchun imkon yaratish zarurligini ta‘kidlar ekan, insonga nisbatan munosabatning ijobiy tomonga o’zgarganiga alohida urg’u beradi. Shuningdek, muallif O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Har bir fuqaroning shaxs sifatida tiklanishi uchun barcha imkoniyatlar yaratib berishdan iborat” degan fikriga tayangan holda “insonga nisbatan bir zarracha sifatida emas, balki dunyoni o’zgartiruvchi qudratli kuch” sifatida qarash g’oyasini ilgari suradi .
Inson shaxs darajasiga yetishi uchun uning ongi, faoliyati, o’z-o’zini anglashidan iborat ichki yo’naltiruvchi mexanizmi muhim ahamiyatga ega. Insonning shaxs sifatida rivojlanishi uning qiziqishi, xarakteri, qobiliyati, aqliy rivojlanganligi, ehtiyojlari, mehnat faoliyatiga munosabati bilan belgilanadi. Ana shu xususiyatlar rivojlanib, insonning ijtimoiy voqelikka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo’lgan munosabati ma‘lum bosqichga yetgandagina u barkamol shaxs darajasiga ko’tariladi. “O’zbek tilining izohli lug’ati” (Moskva: Rus tili nashriyoti, 1-tom, 1981. 82-bet)da “barkamol” tushunchasi lug’aviy jihatdan “kamolga yetgan”, “bekamu ko’st”, “yetuk”, “to’kis”, “mukammal” degan ma‘nolarni anglatishi ta‘kidlanadi [27;25].
Garchi bugungi kunda ham tarbiyaning eng oliy maqsadi barkamol shaxsni shakllantirishdan iboratligi e‘tirof etilayotgan bo’lsa-da, biroq “barkamol shaxs”, “barkamol inson” tushunchalari hali hatto pedagogik lug’atlardan ham o’rin olmagan.
Pedagogikada barkamol shaxs tarbiyasi tarixini birinchilardan bo’lib tadqiq etgan S.Nishonova mazkur tushunchaga ham tarixiy, ham zamon talablari nuqtai nazaridan yondashadi va quyidagicha ta‘riflaydi: “Barkamol inson – bu o’zida ma‘naviy-axloqiy xislatlar majmuini mujassamlashtirgan, jamiyatda o’zligini va o’z qobiliyatini har tomonlama namoyon eta oladigan, ma‘rifatli, irfoniy va dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, aqlan yetuk, yuksak iste‘dod va salohiyatga ega bo’lgan, ma‘naviy jihatdan yuksak, axloqan pok, jismonan sog’lom, hayot go’zalliklarini his eta oladigan erkin, ijodkor shaxs”.
Muallif “barkamol shaxs” tushunchasini pedagogik nuqtai nazardan ta‘riflash bilan birga uning yaxlit modelini ham yaratadi va bu model bugungi kunda oliy pedagogik ta‘limda asos bo’lib xizmat qilmoqda. S.Nishonova barkamol shaxs tarbiyasida tarbiyaning tarkibiy qismlarini aqliy tarbiya, ma‘naviy-axloqiy tarbiya, sog’lom avlod tarbiyasi, estetik tarbiya, ijodkorlik tarbiyasi, mehnat tarbiyasi va kasbga yo’llash, huquqiy tarbiya, ekologik tarbiya, iqtisodiy tarbiyani asos qilib olar ekan, o’z navbatida har birida shakllanishi zarur bo’lgan asosiy xislatlarni zamonaviy ta‘lim-tarbiya mazmuni, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, shuningdek, ijtimoiy talablarga tayangan holda tartib beradi[27;31].
Masalan, aqliy tarbiyada tafakkurni rivojlantirish, zehnni tarbiyalash, xotirani mustahkamlash, zukkolik, idroklilik, zakovat, topqirlik, omilkorlik kabi sifatlarni tarbiyalash g’oyalari an‘anaviy pedagogikada umuman eslatilmagan. Yoki an‘anaviy pedagogikada axloqiy tarbiya o’rganilgan bo’lsa, S.Nishonova shaxsning ma‘naviy-axloqiy tarbiyasini uyg’unlikda olib borishni taklif etish bilan birga shaxsda quyidagi xislatlarni tarkib toptirish zarurligini qayd etadi: iymonlilik, e‘tiqodlilik, qanoat, donolik, mehr-oqibat, yaxshilik, nafs me‘yori, vijdonlilik, milliy g’urur, iltifotlilik, hilm, hayo, iffat va boshqalar.
Sog’lom avlod tarbiyasida esa xalq tabobati namunalari bilan tanishtirish, dilovarlik (jangovarlik) tarbiyasi, sobitlik, faollik, tezkorlik, jo’shqinlik, dovyuraklik, vaqtdan to’g’ri foydalanish; ijodkorlik tarbiyasida ijodiy tafakkur, mustaqil fikrlash va tasavvurni rivojlantirish, fikrlar tafovuti va xilma-xilligi, kuzatuvchanlik va hokazolar nazarda tutiladi.
Muallif, shuningdek, intellektual qobiliyatni shakllantirishda yetakchi asos bo’luvchi ijodkorlik sifatini tarbiyalash maqsadga muvofiqligiga alohida urg’u beradi.
Ko’rinib turibdiki, S.Nishonova barkamol shaxs tarbiyasida milliy qadriyatlar sifatida ulug’lanib kelinayotgan muhim insoniy xislatlarni shakllantirishga alohida e‘tibor berishni uqtiradi va bu g’oya pedagogikada yangi mazmun kasb etdi. Shu bilan birga shaxslik xislatlarini shakllantirishda muallif tavsiya etgan shakl, metod va vositalarda ham milliylik zamonaviylik bilan uyg’unlashib ketgan. Masalan, o’git-nasihat, muammolarni hal etish, rag’batlantirish, ishontirish, qiyoslash, munozara, bahs, debatlar kabi metodlar; milliy va umuminsoniy qadriyatlar, o’quv-tarbiya jarayoni, oila, mahalla, udumlar va an‘analar, ommaviy axborot vositalari, badiiy adabiyot kabi vositalar shular jumlasidandir.
Lekin S.Nishonova hozirgi davr talablari asosida yoshlarni ijtimoiy-g’oyaviy jihatdan tarbiyalash masalasini nazardan chetda qoldirgan. Zero, jahon miqyosida mafkuraviy kurash va globallashuv jarayoni kechayotgan mavjud sharoitda mafkuraviy tarbiyaga e‘tibor qaratish o’ta dolzarb pedagogik vazifalardan sanaladi.
Rus olimi I.P.Podlasiy shaxs tarbiyasi va uni shakllantirish haqida so’z yuritar ekan, avvalo shaxsni aqliy, axloqiy, emotsional estetik, va jismoniy rivojlantirish, uning ijodiy qobiliyatini har tomonlama namoyon etishi uchun imkoniyat yaratish, insonparvarlik munosabatlarini shakllantirish, yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda individual qobiliyatini yuzaga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishni pedagogikaning asosiy maqsadi sifatida belgilaydi. Muallifning qayd etishicha, shundagina shaxs ongli ravishda fuqarolik nuqtai nazariga ega bo’ladi, hayotga va mehnat qilishga, ijodiy faoliyat yuritishga, o’z-o’zini boshqarishga va vatani uchun xizmat qilishga, uning rivojlanishi uchun kurashishga tayyor turadi.