360
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
Irak‟ta Türk varlığı tarihi kaynaklara dayanarak 674 yılına kadar geriye
götürülmektedir
4
. Irak yurduna Türklerin dalgalar halinde ve çeĢitli
dönemlerde, çeĢitli siyasi nedenlerle geldikleri açıktır
5
. Özellikle Selçuklu ve
Osmanlı Döneminde yoğun bir Ģekilde yerleĢtikleri Musul, Erbil ve Kerkük‟te
siyasi ve kültürel olarak güçlü bir Ģekilde yaĢamıĢlar ve o topraklar üzerinde
devlet ve beylikler kurmuĢlardır.
Irak Devleti, 23 Ağustos 1921‟de Prens Faysal‟ın Irak Krallığı‟na
getirilmesiyle resmen kurulmuĢtur
6
. Bu tarihten itibaren Musul, Kerkük ve
Erbil‟de yaĢayan Türkler için sadece bir siyasi mücadele dönemi değil,
günümüze dek süren “ötekileĢtirme” ve yok addedilme politikası da
baĢlamıĢtır. Türkmenlerin devlet mekanizmasından büyük ölçüde dıĢlanması,
siyaset yasağı, Türkmen liderlerin asılması gibi Türkmen kimliğinin yok
edilmesine yönelik politikalar, Türkmenlerin yeni Irak‟ta etkin bir siyaset
izlemesini de sınırlamıĢtır.
Bilindiği üzere Ģimdiki sınırlarıyla Irak, yüz yıllarca Osmanlı
Ġmparatorluğu‟nun bir parçası olmuĢtur. Bu sınırlar içerisinde, Ģimdi de
olduğu gibi değiĢik demografik yapılar, etnik gruplar ve dini inançlara mensup
kitleler vardı. Osmanlı döneminde eğitimin kısıtlı olması ve iletiĢim ve yayın
organlarının bulunmaması nedeniyle Irak‟ın halkları arasında fazla iliĢkiler
kurulamamıĢtı. Türkmenlerin yaĢadığı bölgeler, doğudaki Kürt bölgeleri ile
batıdaki Arap bölgelerin arasında bulunmaktadır. Bu iki etnik grupla kısıtlı da
olsa kültürel ve ticari münasebetlerini sürdürmüĢlerdir. Ancak Irak‟ın orta ve
güney bölgelerinde yaĢayan Arap halkıyla hemen hemen hiçbir bağ ve iliĢkileri
yoktu. Irak nüfusunun çoğunluğunu oluĢturan Araplar, Arap olmayanları
ötekileĢtirmiĢlerdi, yani Araplara göre Arap olanlar ve Arap olmayanlar
sınıfları söz konusu idi. Bu Arap olmayanlar “Kırad” yani “Kürtler” diye
tanımlanırdı. Dolayısıyla, her ne kadar tarihçiler ve yazarların kuzeyde
Türklerin yaĢadığı gerçeğine değinmiĢlerse de, Türkmenler Arap halkı
arasında “Kürt” olarak bilinirlerdi. Bu demektir ki Irak devletinin
Baskı, Ġstanbul, 2005, - Umit Özdağ –Sedat Laçiner – Serhat Erkmen, Irak Krizi (202 –
2003), Ankara – 2003.
- Fazıl Mehdi Beyat, Türkmen Tarihinden Yapraklar, BağdatK 197
- Habib Hürmüzlü – Ekrem Pamukçu, Irak‟ta Türkmen Boy ve Oymakları, Global Strateji
Enstitüsü, Ankara, 2005.
4
Saatçi a.g.e.
5
Tunç 2007: 5-7.
6
Irak Krallığı‟nın kuruluĢu, Lozan AntlaĢması ve siyasal sürece iliĢkin olarak detaylı olarak
bkz. Saatçi 2003: 120-181.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 361
kuruluĢundan beri ve hatta cumhuriyet dönemine kadar (1958) Irak Arap
halkı bir Türk ya da Türkmen etnik grubun ya da bir Türkmen kimliğinin var
oluĢundan haberi bile yoktu.
Irak Türkmenleri Osmanlı döneminde kendilerine mahsus bir kimliğe
ihtiyaçları yoktu, zira onların hepsi Osmanlı tabası ve hepsi Türk idi. Böylece
Türkmen halkı sadece bölgelere göre sınıflandırılır ve bilinirdi, Örneğin:
Kerküklü, Erbilli, Telaferli Tavuklu diye bilinir ve bu vasıfların muhatabın
Türk olduğu anlamına gelirdi.
Irak Türkleri Irak devletinin kuruluĢundan sonra da kimlik olarak
kendilerini “Türk” diye tanımlardı. Bölgesel olarak da “Kerküklü”, “Erbilli”,
Telaferli” alt kimlikler olarak da hem bir Ģehre mensubiyeti hem de “Türk”
olduğunu göstermekte idi.
1. Dünya savaĢından sonra ve Ġngilizlerin Irak topraklarını iĢgal
etmeleri sonucunda Türkmen bölgelerinde iĢgalci Ġngilizlere karĢı direniĢin
baĢlaması, Türkmen Ģehri Telafer‟de Ġngilizlere karĢı silahlı ayaklanma olayı
Ġngiltere‟nin zaten kendi menfaati icabı Irak‟ta Türk unsurunu yaĢatmama
politikası ve Türkmenlerin kral Faysal için yapılan oylamalarda Faysal‟a biat
vermemesi sonucunda Irak devleti içinde geleneksel bir Türk düĢmanlığı
politikası ve bunun sonucu olarak Türkmenlerin Irak‟ta yok edilme çabası
baĢlatılmıĢtır.
Bu düĢmanca politika, kendini 1924 yılında Kerkük‟te vuku bulan Livi
Ġngiliz paralı askerlerinin Türkmen halkına karĢı gerçekleĢtirdiği katliam ve
Türkmen oluĢumunu siyasi hareketten uzaklaĢtırma Ģeklinde kendini
göstermiĢ ve uygulanmıĢtır. Bu tavrın bir örneği olarak, Irak devletinin 1921
yılında kurulmasından beri 2003 ABD iĢgali yılına kadar seksen yılı aĢkın süre
içinde Türkmenlere hiçbir bakanlık koltuğu verilmemesi gösterilebilir.
Irak Türkmenlerinin kimliklerini ve varlıklarını yok etme çabalarının
ardı arkası hiç kesilmemiĢ ve 1921‟den bugüne kadar değiĢik boyut ve
yöntemlerle devam etmiĢtir. Bu politika Kraliyet döneminde (1921 – 1958)
Türkçe eğitimin yasaklanması, parti kurma yasağı, 1946 Gavurbağı katliamı
7
ve yüksek idari mevkilerden uzaklaĢtırılmalar Ģeklinde uygulanırken,
cumhuriyetin ilk dönemlerinde (1958 – 1968) kendini Kerkük katliamı,
Türkmen aydınlarını sürgüne gönderme ve hapse atma, Türkçe yayımlanan
7
Irak Türkmenlerine yönelik katliamların detayları için: Bkz. Hürmüzlü ErĢat, Irak‟ta
Tüerkmen Gerçeği, Ġstanbul 2006.