Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 351
kadardır. BaĢkenti Günbet olan arazinin tamamı Türkmenlerden
oluĢmaktadır
5
.
Ġran‟daki Türkmenlerin Bağımsızlık Mücadeleleri
Türkiye, Ġran ve Türkistan tarihi aĢağı- yukarı 16. Asrın baĢlarına
kadar umum Türk tarihinin bir parçasıdır. Söz konusu coğrafyadaki hakimiyet
Türk sülalelerinin elinde olmuĢ, Ģu veya bu Ģekilde biri diğerine üstünlüğünü
kabul ettirerek, Türkler bazen savaĢ bazende barıĢ halinde yaĢamıĢtır. Ġran
bölgesinde Safevi, AfĢar, Kaçar gibi Türk idari dönemini bir kenara
bıraktıktan sonra, 20. Asrın baĢlarına gelindiğinde, bilhassa artık kendi kültür
çevresiyle bütünleĢip, özünden sıyrılan yönetimlere karĢı Ġran Türkleri
içerisinde, verdikleri hürriyet mücadelesi bakımından önemlidir. 1906 yılına
geldiğimizde Settar Han‟ın Tebriz‟i merkez seçerek Ġran‟da bir istiklal savaĢına
değinmek istiyoruz. 1907‟de Ġngiltere-Rusya andlaĢması imzalandıktan sonra
6
,
Rusya, Azerbaycan‟daki bu olayların kendi topraklarına sıçramasından
çekindiği için, Ġran‟a hadiselerin bastırılmasında destek verdi. Ancak Settar
Han, çekirdeğini Farslardan meydana getirdiği 40.000 kiĢilik orduyla, ona
yardım eden çarlık kuvvetlerini yenmeyi baĢardı. Ayrıca Tebriz‟e hakim
oldular. Bu arada Ģehirde kıtlık ve salgın hastalıkta baĢ gösterdi. Settar Han
idaresindeki Güney Azerbaycan Türkmenleri Tahran üzerine yürümeyi
planladıkları bir sırada, durumun tehlikesini anlayan Ġngiltere, Rusya ve o
dönemdeki Ġran yönetimi birlikte harekete geçip, Türkleri mağlup ettikten
sonra, Türklerin “Milli Komutan” (Serdar-ı Milli) dediği Settar Han ile
“Halkın Rehberi” (Salar_ı Milli) ünvanını verdikleri Bagır Han ve pek çok
Türk beyini acımasızca öldürdüler. Onların bu mücadelesi Azerbaycan
Türklüğü içinde milli bir destana büründü
7
.
5
Aygün Attar, “Ġran Türkleri”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu AraĢtırmaları Dergisi Cilt:II,
Sayı:1, Elazığ, 2004, s.43; Mehmet Kara, “Hazar Ötesi Türkmenleri ve Türkmenistan”, Türk
Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.14, Güz 2002, s.250.
6
Ġran tarihçilerinin cinayet anlaĢması oalarak adlandırdıkları anlaĢmada sadece iki devletin
dahli olmayıp, yıllarca Ġngiltere‟ye rakip olan Fransa‟da yer almıĢ, Ġngiltere ve Rusya‟nın
Asya‟daki ihtilafları bir kenara bırakarak Ġranı paylaĢma üzerine yakınlaĢmaya gitmeleri için
arabulucu rolünü üstlenmiĢti. Almanya‟ya olan tepkisinden dolayı Ġngiltere‟nin yanında yer
alarak Ġran topraklarının tamamıyla iĢgal edilmesine aracılık etmiĢtir. Ayrıntılı bilgi için bkz,
Yılmaz Karadeniz, Ġran‟da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1725-1925),
Ġstanbul,2006, s. 282.
7
Saadettin
Yağmur
Gömeç,
“Ġran
Türklerinin
Ġstiklal
Davaları”,
http://www.haberacisi.com/yazilar/köseyazisi3685_IRAN_ISTIKLAL_DAVALARI; html.
352
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
1909-1911 arasında Ġran parlamentosunda da yer alan ġeyh
Muhammed Hiyabani, Rusya‟nın Ġran‟a karĢı tecavüzkar tehditleri üzerine,
1911 Kasımının sonlarında mecliste yaptığı konuĢmalarla bir anda ön plana
çıkmıĢ, fakat meclisin feshinden sonra ülkeden ayrılmak zorunda kalmıĢtı. O
1914‟te yeniden Tebriz‟e döndü ve 1917‟den itibaren Ġngiliz sömürgeciliğine
karĢı sert bir tavır takındı. Muhtemelen Hiyabani bu sırada Kuzey
Azerbaycan‟daki hükümetle birlikte irtibat halindeydi.
Türkmenlerin bağımsızlık mücadeleleri 1920‟li yıllarlın baĢlarında hız
kazandı. 20 Mayıs 1924 tarihinde Ġran‟dan koparak Ġran Türkmenleri
bağımsız Türkmen Cumhuriyeti‟ni ilan ettiler. Bağımsız Türkmen
Cumhuriyeti‟nin baĢına Osman Ahund getirildi ve ayrıca, önemli
konuların/sorunların görüĢüleceği ve bir çeĢit parlamento niteliğinde olan
“Aksakal Meclisi” oluĢturuldu. Türkmen Cumhuriyetini ilan eden
Türkmenler, sadece kendilerine ait olan ve o dönemde Esterabad Eyaleti
içinde olan Tükmen Sahra bölgesinin bağımsızlığını savunmaktaydılar.
Bağımsızlığını savundukları bölgenin sınırları ise, batıdan doğuya Hazar
denizinden Bocnurd‟a ve güneyden kuzeye Esterabad‟tan Türkmenistan‟a
kadar olan bölgeyi kapsamaktaydı. Diğer bir deyiĢle, Türkmenler asırlardır
yaĢadıkları yaĢamaya devam ettikleri topraklarının bağımsızlığını
istemekteydiler
8
. Türkmenlerin bu aĢamada diğer bir deyiĢle iran‟a karĢı
yürüttükleri bağımsızlık mücadelelerinde, Türkiye ile iyi iliĢkiler kurmaya
çalıĢtıkları gözlenmektedir. Türkmenler, askeri anlamda yürüttükleri
mücadeleleri için tecrübeli komutanlara ihtiyaç askeri teĢkilat oluĢturmak,
diğer bir deyiĢle askeri okul açmak gerekliydi. Bu nedenle Türkmen yönetimi,
Türkiye‟den Türk subaylarını öğretmen olarak davet etti. Öğretmen olarak
davet edilen bu subayların hepsi, Enver PaĢa ile birlikte “Türkistan” hareketi
içinde yer almıĢ kiĢilerdi.
Tükmenler bağımsızlıklarını kabul ettirmek ve güçlerini arttırmak için
büyük bir çaba gösterirlerken, 1925 yılı içinde Ġran yönetimi tarafından
Türkmenlere karĢı tam bir sefereberlik ilan edildi. Bu arada Ġran yönetiminde
de karıĢıklıklar baĢ göstermiĢti. Tahran‟da Rıza Han, Ġngiltere‟nin desteğiyle
Ġran Tahtına geçmek için hazırlıklara baĢlamıĢtı. Ancak Rıza Han‟ın tahta
çıkması için son bir hamle kalmıĢtı: Türkmen ayaklanmasını bastırmak. 1925
yılı Haziran ayında Türkmenler ve hükümet birlikleri arasında Bocnurd
bölgesinde çarpıĢmalar oldu. Bu çarpıĢmalar neticesinde, Türkmenler sayı ve
8
Türel Yılmaz, “Ġran‟da UnutulmuĢ Bir Toplum: Türkmen Sahra Türkmenleri”, Akademik
Orta Doğu, C.1, S.2, 2007, s.208.