Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler

Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu

  /   349 

revolution in 1979, the Turkmen rebelled against the new government demanding 

autonomy. 

Key  Words: 

Turkmens,  Iran  Turkmens,  Independence,  Iran,  Iranian 

Revolution 

GĠRĠġ 

Asıl  adı  Türkistan  olan  Orta  Asya‟nın  sinesinde  vücut  bulan  Türk 

soyu,  yüzyıllar  içerisinde  dünyanın  dört  bir  yanına  yayılarak,  kimi  yerlerde 

obalar, oymaklar, kimi yerlerde devletler, imparatorluklar kurmuĢtur. Vardığı 

her yere Türk soyunun kültür, medeniyet ve hizmetlerini sunmuĢtur. Bugün 

Türk  medeniyetinin  ve  kültürünün  varlığını  ta  Çin  ordularından  Avrupa 

içlerine,  Yemen  sahillerinden  Sibirya  sahillerine  kadar  her  yerde  görmek 

mümkündür.  Dünyanın  en  büyük  ve  en  uzun  ömürlü  devletlerini  kurarak 

asırlarca dünya medeniyetine hizmet veren Türk milleti, günümüzde bağımsız 

Türk  devleti  ve  bir  çok  muhtar  cumhuriyet  halinde  dünya  sahnesinde  yer 

almaktadır.  Pek  çok  Türk  vatanı  da  üzerinde  yaĢayan  milyonlarca  Türk 

nüfusuyla  birlikte  her  türlü  haklarından  mahrum  olarak  çeĢitli  milletlerin 

hakimiyetleri  altında  bulunmaktadır.  Batı  Trakya‟dan  Gagauzya‟ya,  Kerkük 

Musul‟dan Doğu Türkistan‟a, Yakutistan‟dan Ġran coğrafyasına kadar birçok 

Türk  vatanı  ve  Türk  insanı  ise  bağımsızlıktan  yoksun  bulunmaktadır.  Bu 

çerçevede söz konusu çalıĢmadaki amacımız, Ġran sınırları içinde yaĢayan Orta 

Asya  Türkleri  ile  Batı  Türkleri  arasında  köprü  konumunda  olan  Ġran 

Türklerinin bağımsızlık mücadelelerini sınırlı kaynaklarla ele alıp incelemektir. 

Zira Türkiye kamuoyu, gerek Ġran, gerekse Ġran Türklüğü konusunda oldukça 

az bilgiye sahiptir. Türkiye Ġran‟ı çoğu kez molla vesayeti ve askeri bürokrasi 

ile Farslar tarafından yönetilen bir ülke olarak tanımıĢtır. 

Ġran‟ın TürkleĢmesi Ve Ġran Türkleri 

Türklerin  Ġran‟daki  varlıkları  miladi  baĢlarına  kadar  uzanmaktadır. 

Ġran‟a yapılan ilk Türk göçleri ve yerleĢimlerinin miladi baĢlarında “Kırmızı” 

ve  “Akhun”  gruplarının  gelmeleriyle  gerçekleĢtiği  bilinmektedir

1

.  Ġran 

coğrafyasına  ve  Ġran  üzerinden  daha  batıya  yapılan  Türkistan  kaynaklı  Türk 

göçlerinin  arkası  hiç  kesilmemiĢtir.  Göçebe  Türklerin  Batı  Avrasya 

bozkırlarına  göçleri  Hun  çağında  da  devam  etmiĢtir

2

.  Bu  göçlerle  birlikte 

                                                 

1

  Ahmet  Annanberdiyev,  Ġran  Türkmenleri  (1881-1979)  YayımlanmamıĢ  Doktora  Tezi, 

Ġstanbul,2006, s.77. 

2

 Ali Kafkasyalı, Ġran Türkleri, Ġstanbul,2010, s.49. 

---

350

 

  /  Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu 

Türklerin  Ġran  coğrafyasına  köklü  bir  Ģekilde  yerleĢmeye  baĢlamaları 

Ġslamiyeti kabullerinden sonra, yani 8. Yüzyılın baĢlarından itibaren mümkün 

olmuĢtur. Kısa sürede Türk ülkelerini fethetmeye baĢlayan Arap valiler, ciddi 

bir harbe girmeden, yağmalarda ele geçirdikleri veya sulh yoluyla kendilerine 

katılan Türklerden bir kısmını süratle Ġslam hakimiyeti altındaki bölgelere, bu 

arada  Ġran  coğrafyasına  sevk  ve  iskan  etmiĢlerdir

3

.  Ne  var  ki  Araplar,  baĢta 

Ġran  ve  Azerbaycan  olmak  üzere  fethettikleri  Türk  yurtlarının  ahalisinden 

medeni  seviyece  aĢağı  olduklarından  onlara  Ġslamdan  ve  Arapçadan  baĢka 

hiçbir Ģey verememiĢlerdir. Halbuki Araplar Türklerin çok iyi kurulmuĢ devlet 

sisteminden  faydalanarak,  onlardan  önce  bu  ülkelerde  mevcut  olan  adet  ve 

ananeleri kendi ihtiyaçlarına uygun hale getirmiĢlerdir

4

. 

1040  yılında  gerçekleĢen  Dandanakan  SavaĢı  sonrasında  Ġran 

Selçukluların  eline  geçmiĢtir.  Selçuklular  çok  sayıda  Oğuz  Türk  boylarının 

Ġran‟da  yerleĢmesini  sağladılar.  Böylece,  Selçuklu  Ġmparatorluğuyla  bölgede 

1925  yılına  kadar  sürecek  Türk  hakimiyetliği  kurulmuĢ  oldu.  Ġran  ve 

Azerbaycan  bölgesinde  bu  süre  içinde  hüküm  sürmüĢ  belli  baĢlı  Türk 

devletleri  Ģunlardır:  Gazneliler  (962-1187),  Simcuri  Hanedanlığı,  Büyük 

Selçuklular  (1038-1157),  Ġl-deniz  Atabeyleri  (1136-1225),  Fars  Salgurlu 

Atabeyleri  (1147-1287),  Kutluk  Hanlar  (1120-1303),  HarezmĢahlar  (1096-

1230), AfĢarlı Ali ġumlu Hanedanlığı (1152-1193), Moğol-Türk Ġlhanlı (1253-

13599,  Moğol  Ġlkaniler  ve  Türk  Çobaniler  Hanedanlığı,  Horasan  Orgun 

ġahlar, Ġncuiler veya Muzafferiler (1323-1392), Timurlular, Karakoyunlu, Ak-

koyunlu  ve  KızılbaĢ-BektaĢi  ġiiliğine  dayanan  Safevi  Ġmparatorluğu  (1502-

1736),  AfĢarlu  (1736-1747),  Azerbaycan  Hanlıkları  (toplam  202den  fazla 

hanlık,  bunların  en  sonuncusu  1922  yılında  sona  ermiĢ  Maku  Hanlığıydı  ve 

Kaçar  Devleti  (1795-1925).  Bugün  Türk  devletleri  ve  hanedanlıklarının 

Ġran‟daki  temsilcileri  olarak  Azeriler,  Türkmenler,  Halaçlar,  AfĢarlar,  Kazak 

ve  Özbekler  yaĢamaktadırlar.  Bunlardan  sadece  Azeriler  ve  Türkmenler 

Ġran‟da  coğrafi  anlamda  etnik  bir  bölge  oluĢturmayı  baĢarmıĢlardır:  Etnik 

Azerbaycan  Bölgesi  145.000  km  kare  yüzölçümüne  sahip  olup,  toplam 

nüfusu 10.200.000 (1989) kadardır. BaĢkenti ise Tebriz‟dir. Bölge günümüzde 

üç  farklı  yerel  idari  bölüme  ayrılmıĢtır.  Tamamı  Azerilerden  oluĢan  bölgede 

bazı  Ġran  grupları  da  yaĢamaktadırlar.  Azerilerin  büyük  kısmı  ise  etnik 

Azerbaycan  dıĢında  kalmıĢlardır.  Bir  diğer  Türk  etnik  bölgesi  ise  Türkmen 

etnik  sahasıdır.  Yüzölçümü  16000  km  kare  olup,  toplam  nüfusu  1.200.000 

                                                 

3

 A. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine GiriĢ, Ġstanbul,1970, s.174. 

4

 Ali Kafkasyalı, a.g.e., s.49. 

---