Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 349
revolution in 1979, the Turkmen rebelled against the new government demanding
autonomy.
Key Words:
Turkmens, Iran Turkmens, Independence, Iran, Iranian
Revolution
GĠRĠġ
Asıl adı Türkistan olan Orta Asya‟nın sinesinde vücut bulan Türk
soyu, yüzyıllar içerisinde dünyanın dört bir yanına yayılarak, kimi yerlerde
obalar, oymaklar, kimi yerlerde devletler, imparatorluklar kurmuĢtur. Vardığı
her yere Türk soyunun kültür, medeniyet ve hizmetlerini sunmuĢtur. Bugün
Türk medeniyetinin ve kültürünün varlığını ta Çin ordularından Avrupa
içlerine, Yemen sahillerinden Sibirya sahillerine kadar her yerde görmek
mümkündür. Dünyanın en büyük ve en uzun ömürlü devletlerini kurarak
asırlarca dünya medeniyetine hizmet veren Türk milleti, günümüzde bağımsız
Türk devleti ve bir çok muhtar cumhuriyet halinde dünya sahnesinde yer
almaktadır. Pek çok Türk vatanı da üzerinde yaĢayan milyonlarca Türk
nüfusuyla birlikte her türlü haklarından mahrum olarak çeĢitli milletlerin
hakimiyetleri altında bulunmaktadır. Batı Trakya‟dan Gagauzya‟ya, Kerkük
Musul‟dan Doğu Türkistan‟a, Yakutistan‟dan Ġran coğrafyasına kadar birçok
Türk vatanı ve Türk insanı ise bağımsızlıktan yoksun bulunmaktadır. Bu
çerçevede söz konusu çalıĢmadaki amacımız, Ġran sınırları içinde yaĢayan Orta
Asya Türkleri ile Batı Türkleri arasında köprü konumunda olan Ġran
Türklerinin bağımsızlık mücadelelerini sınırlı kaynaklarla ele alıp incelemektir.
Zira Türkiye kamuoyu, gerek Ġran, gerekse Ġran Türklüğü konusunda oldukça
az bilgiye sahiptir. Türkiye Ġran‟ı çoğu kez molla vesayeti ve askeri bürokrasi
ile Farslar tarafından yönetilen bir ülke olarak tanımıĢtır.
Ġran‟ın TürkleĢmesi Ve Ġran Türkleri
Türklerin Ġran‟daki varlıkları miladi baĢlarına kadar uzanmaktadır.
Ġran‟a yapılan ilk Türk göçleri ve yerleĢimlerinin miladi baĢlarında “Kırmızı”
ve “Akhun” gruplarının gelmeleriyle gerçekleĢtiği bilinmektedir
1
. Ġran
coğrafyasına ve Ġran üzerinden daha batıya yapılan Türkistan kaynaklı Türk
göçlerinin arkası hiç kesilmemiĢtir. Göçebe Türklerin Batı Avrasya
bozkırlarına göçleri Hun çağında da devam etmiĢtir
2
. Bu göçlerle birlikte
1
Ahmet Annanberdiyev, Ġran Türkmenleri (1881-1979) YayımlanmamıĢ Doktora Tezi,
Ġstanbul,2006, s.77.
2
Ali Kafkasyalı, Ġran Türkleri, Ġstanbul,2010, s.49.
350
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
Türklerin Ġran coğrafyasına köklü bir Ģekilde yerleĢmeye baĢlamaları
Ġslamiyeti kabullerinden sonra, yani 8. Yüzyılın baĢlarından itibaren mümkün
olmuĢtur. Kısa sürede Türk ülkelerini fethetmeye baĢlayan Arap valiler, ciddi
bir harbe girmeden, yağmalarda ele geçirdikleri veya sulh yoluyla kendilerine
katılan Türklerden bir kısmını süratle Ġslam hakimiyeti altındaki bölgelere, bu
arada Ġran coğrafyasına sevk ve iskan etmiĢlerdir
3
. Ne var ki Araplar, baĢta
Ġran ve Azerbaycan olmak üzere fethettikleri Türk yurtlarının ahalisinden
medeni seviyece aĢağı olduklarından onlara Ġslamdan ve Arapçadan baĢka
hiçbir Ģey verememiĢlerdir. Halbuki Araplar Türklerin çok iyi kurulmuĢ devlet
sisteminden faydalanarak, onlardan önce bu ülkelerde mevcut olan adet ve
ananeleri kendi ihtiyaçlarına uygun hale getirmiĢlerdir
4
.
1040 yılında gerçekleĢen Dandanakan SavaĢı sonrasında Ġran
Selçukluların eline geçmiĢtir. Selçuklular çok sayıda Oğuz Türk boylarının
Ġran‟da yerleĢmesini sağladılar. Böylece, Selçuklu Ġmparatorluğuyla bölgede
1925 yılına kadar sürecek Türk hakimiyetliği kurulmuĢ oldu. Ġran ve
Azerbaycan bölgesinde bu süre içinde hüküm sürmüĢ belli baĢlı Türk
devletleri Ģunlardır: Gazneliler (962-1187), Simcuri Hanedanlığı, Büyük
Selçuklular (1038-1157), Ġl-deniz Atabeyleri (1136-1225), Fars Salgurlu
Atabeyleri (1147-1287), Kutluk Hanlar (1120-1303), HarezmĢahlar (1096-
1230), AfĢarlı Ali ġumlu Hanedanlığı (1152-1193), Moğol-Türk Ġlhanlı (1253-
13599, Moğol Ġlkaniler ve Türk Çobaniler Hanedanlığı, Horasan Orgun
ġahlar, Ġncuiler veya Muzafferiler (1323-1392), Timurlular, Karakoyunlu, Ak-
koyunlu ve KızılbaĢ-BektaĢi ġiiliğine dayanan Safevi Ġmparatorluğu (1502-
1736), AfĢarlu (1736-1747), Azerbaycan Hanlıkları (toplam 202den fazla
hanlık, bunların en sonuncusu 1922 yılında sona ermiĢ Maku Hanlığıydı ve
Kaçar Devleti (1795-1925). Bugün Türk devletleri ve hanedanlıklarının
Ġran‟daki temsilcileri olarak Azeriler, Türkmenler, Halaçlar, AfĢarlar, Kazak
ve Özbekler yaĢamaktadırlar. Bunlardan sadece Azeriler ve Türkmenler
Ġran‟da coğrafi anlamda etnik bir bölge oluĢturmayı baĢarmıĢlardır: Etnik
Azerbaycan Bölgesi 145.000 km kare yüzölçümüne sahip olup, toplam
nüfusu 10.200.000 (1989) kadardır. BaĢkenti ise Tebriz‟dir. Bölge günümüzde
üç farklı yerel idari bölüme ayrılmıĢtır. Tamamı Azerilerden oluĢan bölgede
bazı Ġran grupları da yaĢamaktadırlar. Azerilerin büyük kısmı ise etnik
Azerbaycan dıĢında kalmıĢlardır. Bir diğer Türk etnik bölgesi ise Türkmen
etnik sahasıdır. Yüzölçümü 16000 km kare olup, toplam nüfusu 1.200.000
3
A. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine GiriĢ, Ġstanbul,1970, s.174.
4
Ali Kafkasyalı, a.g.e., s.49.