270
fərdiliyi aydın şəkildə hiss olunur" [ E . E . B e r t e l s ] . Adətən Zərdüştün (Zaratuştra,
Zaratustra) özü Qatların müəllifi hesab edilir. Zərdüşt öz moizələrində zülm və zülmət
aləmindən imtina etməyə, xeyir və işıq aləmini seçməyə səsləyir. Qatların oxunuşu ən
qədim zamanlardan indiyədək zərdüştilik təliminin ən müqəddəs mərasimlərindən
biridir.
Qeyd etmək lazımdır ki, "Qat"lar Avestanın ən çətin anlaşılan qismidir.
İranşünaslıq sahəsində ən nüfuzlu tədqiqatçılardan biri açıq surətdə yazırdı ki, Qatlar
"bütün
hind-Avropa
filologiyasının
ən
çətin
hissəsini
təşkil
edir"
[ X r . B a r t o l o m e ] . Qətiyyətlə demək olar ki, bizdə tərcümə variantlarının miqdarı
qədər müxtəlif "Qatlar" mövcuddur [ İ . M . D y a k o n o v ] .
Belə hesab etmək məqbuldur ki, şübhəsiz, "Avesta"da "Qatlara" nisbətən daha
qədim fraqmentlər olsa da, "Qatlar" "Avesta"nın çox qədim hissəsidir. Bunu hər halda
Yaştların, habelə Yasnanın bəzi hissələrinə münasibətdə də iddia etmək olar.
Yasnanın qismən şeirlərlə tərtib olunmuş Yeddi fəsli (35-41-ci fəsillər) Qatlara
yaxınlaşır. Bu fəsillərdə ən qədim zamanların ruhu duyulmaqdadır. Yasnanın nəticə
hissəsində dualar vardır.
"Avesta"nın dünyagörüşü və ədəbi-bədii cəhətdən fövqəladə dərəcədə qiymətli
və maraqlı hissəsi Yaştlardır ("pərəstiş", "tərif"). Yaştlar İran panteonunun müxtəlif
tanrılarına həsr olunmuş tərif səciyyəli 22 himn-duadan ibarətdir. "Avesta"nın bəlkə
də ən qədim hissəsi olan Yaştlarda hindlilərin Vedalarında mövcud olan bənzərli
materialla səsləşən çoxsaylı epik motivlər, mifoloji surət və süjetlər saxlanılmışdır.
Bu süjetlərin bir qismi sonralar Firdovsi tərəfindən "Şahnamə" əsərində istifadə
edilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Yaştlarda nəinki zərdüştiliyə qədərki dövrün ən qədim
İran poeziyasının fraqmentləri, habelə daha sonrakı zamana aid olan himnlər
mövcuddur.
Visprat ("Bütün ratular"; ratu - "hökmdar", "hakim", "tanrı" deməkdir.
Beləliklə, "Bütün hökmdarlar", "Bütün hakimlər", "Bütün tanrılar") 24 fəsildən ibarət
olan (müxtəlif əlyazmalarda fəsillərin sayı müxtəlifdir) kahin, dua kitabıdır. Kitab
müxtəlif tanrılara ehtiramın izhar olunması ilə ibadət səciyyəli müraciətlərdən
ibarətdir. Visprat mahiyyətcə Yasnaya əlavədir və öz xarakterinə görə Bibliya kitabı
olan "Levit"ə bir qədər bənzəyir. Bu kitab "Avesta"nın ən solğun və maraqsız
qismidir.
Videvdatı (təhrif olunmuş Vendidat da işlədilir) hazırda son zamanlaradək
edildiyi kimi, sadəcə olaraq, "Devlər əleyhinə qanun" kimi deyil, dəqiqləşdirmə ilə
"əvvəlki tanrıların rədd olunması" kimi tərcümə edirlər.
Videvdat "Avesta"nın Sasanilər dövründə bərpa olunmuş 21 kitabından
yeganəsidir ki, təqribən tam qalmışdır və əski "Avesta"nın kitablarından birinə
təqribən tamamilə uyğundur.
271
Videvdat ilk növbədə nəyin qadağan olunduğunu, nəyə icazə verildiyini
göstərən qanun və göstərişlər külliyyatıdır. 22 fəsildən (afqarddan və yaxud
farqarddan) ibarət olan bu kitabda mərasimlə əlaqədar təmizlənmə qaydaları, müxtəlif
ayinlərin həyata keçirilməsi üsulları əks olunmuşdur. Bu kitabda oda və başqa təbii
qüvvələrə xüsusi diqqət göstərilməsi, itlərə və digər faydalı heyvanlara qayğı
bəslənilməsi zərurəti, əkinçilik qaydaları haqqında danışılır, günahların və xeyirli
əməllərin siyahısı sadalanır, günahların yuyulması məsələsinə dair göstərişlər verilir,
bəzi dini-hüquqi müddəalar, mülki və cinayət hüququ və s. elementlər izhar edilir.
Videvdatda İran tayfalarının mifləri, əfsanələri, epik yaradıcılığı, kosmoloji,
coğrafi təsəvvürlərinin və xalq əqidələri elementlərinin hifz olunması bizim üçün
xüsusilə mühümdür.
Onlardan bəziləri nisbətən sonralar yaranmışdır, bir qismi isə mənşə etibarilə
çox qədim zamanlara gedib çıxır.
Videvdatın I farqardının başlanğıcı olan "Coğrafi poema"da lap qədimlərə
gedib çıxan süjetlər az deyildir. Burada Ahura Mazdanın ölkələri yaratması haqqında
danışılır. Aryanam Vayçaxın - "Ari açıqlığı" adı həmin ölkələr sırasında birinci
çəkilir. Güman etmək olar ki, bu ölkə arilərin ilkin vətəni olmuşdur. Bu ölkə "Coğrafi
poema"da dünyanın ən yaxşı diyarı kimi səciyyələnmişdir, lakin qeyd edilmişdir ki,
sonralar burada şər və zülmət ruhu olan Anhra Manyunun yaratdığı bəlalar meydana
gəlmişdir.
I farqardda 16 ölkənin adı çəkilmişdir. Onların sırasında həm gerçək, həm də
mifik ölkələr vardır. Ölkələrin adlarının çəkilməsində heç bir sistem və qayda yoxdur.
Fəsil bu sözlərlə başa çatır: "Zəngin təbiəti, yaşayış üçün yararlı olan başqa gözəl
yerlər və ölkələr də mövcuddur".
"Coğrafi poema" Avestanın coğrafi üfüqlərinin geniş olduğunu təsdiqləyir. Ola
bilər ki, adları çəkilmiş ölkələr nəinki arilərin köç etdikləri vilayətlərdir, habelə
Videvdatın mətninin tərtib olunması ərəfəsində zərdüştiliyin yayıldığı torpaqlardır.
Videvdatın tərtibi zamanına gəldikdə isə demək lazımdır ki, hələ bu yaxınlarda bu
kitabın "Avesta"nın başqa hissələrinə nisbətən daha gec meydana gəldiyini hesab
edirdilər. Doğrudur, ümumiyyətlə bütün Kiçik Avestada olduğu kimi, Videvdatda da
məzmununa görə və mənşəcə çox gec tarixi dövrlərə aid olan material az deyildir.
Lakin onda aşkar şəkildə qədim, erkən bəzən qalan "Avesta"ya yad olan bir çox
cəhətlərin qalması da mübahisəsizdir. Belə bir fikir söylənilmişdir ki, Əhəmənilər
hakimiyyətinə qədərki dövrün madalılarının dini təsəvvürləri məhz Videvdatda əks
olunmuş təsəvvürlərə uyğun gəlir. Güman edirlər ki, Videvdat (daha dəqiqi,
Protovidevdat) Qərbi İran vilayətlərində meydana gəlmişdir, Mada maqları isə onun
tərtibçiləri ola bilərdilər. Videvdatın dünyagörüşünün qədimliyini habelə o da
təsdiqləyir ki, burada ali tanrı Ahura Mazdä (Qatlarda olduğu kimi, Ahura, Mazda
Ahura, Mazda şəklində deyil) adlandırılır. Mütəxəssislərin gümanına görə, iş