109
tələsikdə apara bilməmişlər. Yanğından sonra müdafiə hasarı öz əhəmiyyətini itirir və
Üzərliktəpə müdafiəsiz, açıq yaşayış məskəninə çevrilir. Azərbaycanın bütün Orta
Tunc dövrü yaşayış yerləri üçün səciyyəvi olan düzplanlı tikililər burada da inşa
olunurdu.
Üzərliktəpənin dulus məmulatı sadə və boyalı qablar qrupuna bölünür. Birinci
cilalı qablar qrupu yaşayış yerinin bütün mərhələlərində davam edərək, bir neçə əsr
ərzində dulus məmulatının müxtəlifliyini və inkişafını aydın əks etdirir. Onun bəzi
nümunələrinin cızma naxışları ağ maddə ilə doldurulmuşdur.
Üzərliktəpənin ikinci mərhələsində təmiz gildən yaxşı bişirilmiş, üzərində
birrəngli boya naxışları olan qırmızı qablar meydana gəlir.
Orta Tunc dövrünün bir yaşayış yeri də Köndələnçayın sahilində Füzuli
şəhərinin qarşısında yerləşir. O, Qaraköpəktəpədə İlk Tunc dövrü yaşayış yerinin
üzərində salınmışdır. Orta Tunc dövrünün mədəni təbəqəsinin qalınlığı 2,5 m-ə çatır.
Bu yaşayış yeri də müdafiə divarı ilə əhatə olunmuşdur. Yaşayış yerinin sakinləri
oturaq həyat tərzi keçirir, əkinçilik və maldarlıqla məşğul olur, ətrafın otlaq
sahələrindən istifadə edirdilər. Yaşayış yerində dulusçuluq, toxuculuq və başqa sənət
sahələri inkişaf etmişdi.
Böyük Qafqazın cənub yamaclarında və dağətəyi qurşaqda Orta Tunc dövrünə
aid abidələr hələ ki, az məlumdur. Ancaq Şəki rayonunda bu dövrün bir qrup kurqan
qəbirləri öyrənilmişdir.
Azərbaycanın Xəzərsahili boyu məskunlaşmış qəbilələrin yaşayış yerləri,
cənub və qərb vilayətlərinin yaşayış yerlərindən fərqli olaraq, uzunmüddətli
olmamışdır; buna görə də onların mədəni təbəqələri zəifdir. Belə yaşayış yerlərindən
biri Qobustanda Böyükdaşdağı üzərində aşkar olunmuşdur. Burada daşdan hörülmüş
düzplanlı yaşayış və təsərrüfat tikililərinin qalıqları öyrənilmişdir.
Muğanın Orta Tunc dövrü yaşayış yerlərində də mədəni təbəqə zəifdir. Belə ki,
Mişarçayda mədəni təbəqə cəmi 0,6 m-dir. Dəvəçi rayonunda Sərkərtəpə yaşayış
yerində orta tunc dövrü mədəni təbəqəsinin qalınlığı cəmi 0,4 m-ə çatır. Zəif mədəni
təbəqəyə malik yaşayış yerlərinin qalıqları Abşeronda da vardır (Bəndüstü, Dübəndi,
Türkan). Ola bilsin ki, Xəzərsahili rayonları orta tunc dövrü yaşayış yerlərində
qısamüddətli həyat onların sakinlərinin təsərrüfatında köçəri maldarlığın güclənməsi
ilə əlaqədar olmuşdur.
Orta Tunc dövrü mədəniyyət qalıqlarının ikinci böyük qrupunu dəfn abidələri
təşkil edir. Orta dövrün qəbir abidələrinin bir növü daş kromlexli kurqanlardır.
Kromlex (daşdan dairə) qəbrin ətrafında qurulurdu. Qəbir adətən kromlexin ortasında
qazılır, üzərində daş və torpaqdan təpə düzəldilirdi. Kurqanlar əhalinin maldarlıqla
məşğul olan, hərəkətli həyat tərzi keçirən hissəsinə mənsubdur. Düzən sahələrdə və
çay vadilərində yerləşən əhaliyə gəldikdə isə onlar ölüləri adətən xarici əlaməti
olmayan qəbirlərdə dəfn edirdilər. Məhz bununla əlaqədardır ki, oturaq-əkinçi əhaliyə
110
mənsub Orta tunc dövrü qəbiristanlığı indiyə qədər aşkar olunmamışdır. Ordubad
rayonunda Plovdağ adlanan yerdə tədqiq olunmuş ətrafına daş dairə çəkilmiş, bəzən
üzərində çətinliklə müşahidə edilən daş qalığı olan torpaq və daş qutu tipli qəbirlərdən
ibarət nekropol müstəsna hal təşkil edir.
Urmiya gölü sahilində Göytəpə yaşayış yerində və Naxçıvan ərazisində
Qızılvəngdə də Orta Tunc dövründə daş qutularda dəfnetmə adətinə rast gəlinmişdir.
Azərbaycanda həmin dövrə aid qəbir abidələri yüksək dağlıq ərazilərdə alp
çəmənliklərindən (Daşkəsən rayonunda, Xaçbulaq yaylağı), düzənlə dağın qovuşduğu
hissədən (Tərtər rayonunda Borsunlu, Naxçıvanda Əznəbürt), həm də düzən
rayonlardan (Muğanda) məlumdur.
Orta Tunc dövrü qəbir abidələrində ötən dövrə xas olan bir sıra əlamətlər
saxlanılır. Bu, özünü qəbir tikililərin quruluşunda və dəfnetmə adətində göstərir. Son
Tunc dövründə də belə ənənə müşahidə olunur.
'
Ölülər böyrü üstdə, bükülü vəziyyətdə müxtəlif əşyalar, bəzən də azuqəsilə
birlikdə basdırılırdı. Dəfndən sonra qəbrin içində tonqal qalanması və ölüyandırma
(kremasiya) mərasiminin keçirilməsi halları da qeydə alınmışdır. Muğanda
Əliköməktəpədə Orta Tunc dövrünə aid qəbirdə kremasiya aydın müşahidə
olunmuşdur. Azərbaycan ərazisində hələ İlk Tunc dövründə geniş yayılmış qəbirlərdə
tonqalvurma və kremasiya adəti burada Tunc dövrünün sonlarına qədər davam edir.
Təsərrüfat. Mənbəyi minilliklərin dərinliyindən başlayan əkinçilik və
maldarlıq Orta Tunc dövrü təsərrüfatının əsasını təşkil edir. Ölkə ərazisinin xeyli
hissəsində, başlıca olaraq düzənlikdə və çay vadilərində uzunmüddətli oturaq həyat
tərzini əks etdirən yaşayış məskənləri əkinçilik təsərrüfatı mərkəzləri olmuşlar.
Taxılın biçilməsində və üyüdülməsində tətbiq olunan əmək alətləri (çaxmaqdaşından
oraq dişləri, dəndaşları, sürtgəclər və daş dəstəklər) yaxşı məlumdur. Torpağın
şumlanmasında ağac xışlardan istifadə olunurdu. Bəzi yaşayış yerlərinin su
mənbələrindən kənarda, münbit torpaqlarda bina olunması suvarma əkinçiliyinin
sonrakı inkişafını göstərir. Orta Tunc dövrü yaşayış yerlərindən müxtəlif taxıl
növlərinin yanıb kömürləşmiş qalıqları əldə edilmişdir.
II Kültəpədən yabanı arpa, Üzərliktəpədən müxtəlif növ buğda, o cümlədən
yumşaq, bərk, xırda buğda, həm də mədəni arpa dəni tapılmışdır. II Kültəpə və
Üzərliktəpədə bəzi quyuların dibində darı qalıqları qeydə alınmışdır. Əkinçilik
mədəniyyəti barədə başqa maddi dəlillər də məlumdur.
Orta tunc dövrü yaşayış yerlərinin sakinləri çörək bişirirmişlər.
II Kültəpə yaşayış yerində sacabənzər saxsı əşyalar tapılmışdır. Üzərliktəpədən
tapılmış çörəkbişirmə üçün hazırlanan gil əşya tamamilə başqa görkəmə malikdir. O,
bir qədər yastılanmış, hündür divarlı manqala bənzəyir. Belə əşya Son Tunc dövründə
daha geniş yayılır. Üzərliktəpədə ocaqların birindən tapılmış tağalaqvari gil kökə də
həmin dövrdə çörəyin bişirilməsini sübuta yetirir. Çörəyi təqlid edən həmin gil kökə