219
etdiyi, yüksək mədəniyyəti, əhalisinin Atropatena dili və yazı ənənələri olan bir ölkə
idi.
Cənubi Azərbaycan ərazisində müstəqil dövlət yaradılması qədim ənənələrə
malik ölkədə təsərrüfat həyatının fəallaşmasına, məhsuldar qüvvələrin yüksəlməsinə,
ticarətin və sənətlərin canlanmasına çox kömək etdi. Daha sonrakı məlumatlar
göstərir ki, Atropatenada məbəd torpaq sahibliyi inkişaf edibmiş. Antik müəlliflərin
məlumatına görə, münbit torpaqlar maqlara məxsus imiş. Quldarlıq da inkişaf
edibmiş.
Atropatena dövlətinin təşəkkülü və inkişafı Hellinizm dövrünə təsadüf etmişdi.
Makedoniyalı Aleksandrın istilalarından, Əhəməni dövlətinin süqutundan və
möhtəşəm imperiya yaradılmasından başlanan dövr qədim tarixdə mühüm
mərhələlərdən birinin başlanması və yeni mərhələnin - Hellinizm mərhələsinin
başlanması ilə əlamətdardır. Hellinizm mahiyyətcə oykumenanın Helladadan
Hindistanadək uzanan çox geniş bir regionun sivilizasiyalarının təqribən yüzillik
tarixidir. Hellinizm Qərb və Şərq quldarlıq cəmiyyətlərinin inkişafında yeni
mərhələdir, Hellin mədəniyyəti ilə bir sıra Şərq mədəniyyətlərinin bir-birinə güclü
nüfuzudur. Hellinizm yalnız uzaq vilayətlər arasında iqtisadi əlaqələrin canlanması
dövrü deyil, həm də müxtəlif yunan institutlarının, yunan elminin, təhsilinin,
ədəbiyyat və incəsənətinin Qədim Şərq ölkələrinə nüfuz etməsi, beləliklə, formaca
sinkretik mədəniyyətin təşəkkülü üçün zəmin hazırlanması dövrü idi. Son dərəcə
böyük əhəmiyyətə malik olan bir amil də Şərqin geniş ərazilərində, o cümlədən
Atropatenada yunan dilinin yayılmasından ibarət idi.
Cənubi Azərbaycan tayfalarının və xalqlarının - kuti, lullubi, hurri, mannalı və
başqalarının madalılarla qaynayıb-qarışması nəticəsində yeni bir etnos - Hellinizm
dövründə madalıların üstünlük təşkil etdiyi atropatenalılar etnosu təşəkkül tapdı.
Atropatena fenomeninin ümumi xarakteristikasını verərkən qeyd etmək
lazımdır ki, bu dövlət yeni şəraitdə köhnə Madanın etno-mədəni ənənəsini mahiyyətcə
davam etdirsə də və ətraf aləm tərəfindən Mada kimi qavranılsa da, Azərbaycan
məfhumunun özü, həmçinin onunla bağlı siyasi və etno-mədəni xarakterli hadisələr və
vəziyyətlər məhz Atropatena dövründə təşəkkül tapmağa başlamışdı.
Atropatenanın (*Ät
a
/
u
rpätakän-yn) etnik mənzərəsi. Mada-Atropatena
etnosunun təĢəkkül tapması. Mənbələrin azlığı üzündən Atropatenanın etno-dil
mənzərəsi hələ də tam surətdə aydın deyildir. Lakin hər halda artıq e.ə. I minilliyin ilk
yüzilliklərində Cənubi Azərbaycan zonasında baş vermiş etnodil dəyişikliklərinin
ümumi mənzərəsini təsəvvür etmək olar.
Mannanın madalılar tərəfindən işğalı diyarın etnodil taleyində həlledici rol
oynamışdır. Bu işğal yerli tayfalarda müstəqil dövlətçiliyin varlığına təqribən üç
yüzillik dövr boyunca son qoymuşdu. Burada qeyd etmək lazımdır ki, madalıların
220
irandilli olmaları müasir elmdə şübhə doğurmur. Bizə onlarla Mada adları, bir sıra
Mada sözləri bəllidir.
Artıq antik müəlliflərin məlumatları madalıların İran dialektlərindən (resp.
dillərindən) birində danışdıqlarını aydın surətdə təsdiqləyir. Bu, I Daranın
yazılarından birindəki dəlillərdən də şübhəsiz şəkildə irəli gəlir. Orada deyilir: "Parsa
(Farsistan - məsul red.) Mada, habelə başqa dilli ölkələr".
Herodot farsların və madalıların qədim zamanlarda "arilər adlandırılması"
haqqında rəvayəti saxlamışdır. Məlumdur ki, yalnız iranlılar və hindlilər "ari"
adlanırdılar.
Strabon Eratosfenin çox qiymətli şəhadətini saxlamışdır. Eratosfen öz əsərində
Makedoniyalı Aleksandrın silahdaşlarının məlumatlarından istifadə etmişdir.
Eratosfenə görə, "Parsanın, Midiyanın, Baktriyanın və Soqdianın əhalisi a z ı n a d ə k
b i r d i l l i d i r" (yəni mahiyyətcə birdillidir, seyrəltmə bizimdir - məsul red.).
İndi biz Mada dilində mətnlərin olmamasına baxmayaraq, xeyli onomastik
materiala və başqa dəlillərə əsaslanaraq Mada dili haqqında nəinki yalnız ümumi
sözlərlə, hətta tam əsasla danışa, habelə onun bəzi xüsusiyyətlərini aydınlaşdıra və bu
dili İran dilləri ailəsinin şimal-qərb qrupuna aid edə bilərik. Bu dil əlamətlərinin
məcmusuna görə qədim fars dilindən daha çox Avesta dilinə yaxındır.
Mada dili nə Mada dövlətinin, nə də hətta Əhəmənilər imperiyasının
dağılmasından sonra tarix səhnəsindən çıxmadı. Haqqında orta əsr mənbələrində
məlumatlar verilən Mada dialektlərindən bəziləri lap yaxın zamanlaradək mövcud
olmuşdur, bəzi yerlərdə isə onların qalıqları indi də mövcuddur. Mühümdür ki, Mada
dilinin və yaxud Mada dialektlərinin nəsilləri olan bu dialektlər yeni dövrdə də tarixi
Madanın ərazisində, yəni qədim dövrdə Mada dilinin və onun ləhcələrinin yayıldığı,
bəzi hallarda isə indi də yayılmış ərazidə və Mada ekspansiyasının əsaslı şəkildə
müdaxilə etdiyi, Mada elementlərinin dərindən oturaqlaşdığı bölgələrdə, xüsusilə
Cənubi Azərbaycanda - gələcək Atropatenada (Adurbadaqanda) yayılmışdı. Düzdür,
hazırda bu dialektlərin yayılma mənzərəsi xeyli pozulmuş, onların böyük qismi fars
və türk dilləri tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılmışdır.
Cənubi Azərbaycanda və onunla həmhüdud olan ölkələrdə Mada etnik
elementlərinin hakim olmasına baxmayaraq, bölgənin əhalisi müxtəlif olmaqda idi.
Burada hələ Əhəmənilər dövründə saqartalılar, müklər, utilər, parikanlılar,
ortokoribantlar, kadusilər, dareytlər, pantimatlar, pavsiklər, kaspilər, matienlər,
mardlar, parslar, anariaklar və b., habelə madalılar tərəfindən assimilyasiya edilməmiş
başqa tayfalar yaşayırdılar.
Miletli Hekatey, onun ardınca isə Herodot müklər adlanan Arazboyu
tayfalardan birini xatırlatmışlar. "Tarixin atası"nın məlumatından aydın olur ki,
müklər e.ə. V əsrin siyasi hadisələrində iştirak etmişlər. Müklər saqartalılarla, utilərlə
və başqa tayfalarla birgə XIV satraplığa daxil idilər və Mukan (indiki Muğan