227
müqayisəli dilçiliyin məlumatlarının göstərdiyi kimi, şimal-qərb qrupunun dilləri və
dialektlərinin fars qrupu dilləri ilə ən azı antik zamanın başlanğıcınadək ayrıldığını da
xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Mada dilinin və onun dialektlərinin bölgənin hakim dili olması şübhəsizdir.
Bu, nəinki hələ antik dövrdə bizi maraqlandıran ərazilərdə Mada etnik elementlərinin
geniş surətdə məskunlaşmasına dair yaxşı məlum olan faktlardan, ölkə əhalisinin
"madalılar" etnonimi ilə ifadə olunmasından, ölkənin "Mada" adlandırılmasından,
erkən orta əsrlərdə burada Mada qrupunun dil və dialektlərinin, yeni dövrdə isə həmin
qrupun dialektlərinin yayılmasından, habelə başqa mübahisəsiz məlumatlardan da
irəli gəlir.
Parfiya və orta fars dilləri ilə yanaşı, qədim erməni dilində orta Mada və yaxud
Mada-Atropatena dilindən əxz olunmuş müəyyən miqdarda mənimsəmələr vardır. Bu,
mənimsəmələr yazılı abidələri təəssüf ki, bizə gəlib çatmamış Mada dili haqqında
müəyyən dərəcədə təsəvvür yaratmağa imkan verir: "Midizmlər" ən erkən, e.ə. II əsrə
aid olan arami yazılarında aşkara çıxır.
Deyilənlər Mada-Atropatena (orta Mada) dilinin geniş yayıldığını, mədəni
əhəmiyyətini və həmin dilin Atropatenanın qonşularının dillərinə çoxəsrlik təsirini
təsdiq edir. Şübhəsizdir ki, orta Mada dili zəngin yazı ənənəsinə malik idi.
Şübhəsizdir ki, erməni hərfləri ilə, lakin fars dilində tərtib edilmiş, XV əsrə aid olan
əlyazmada məhz bu Atropatena dili "Mada dili" adlandırılmışdır. Bu əlyazmada
ibadətin yeddi dildə, o cümlədən "Mada" dilində mətni vardır. Heç şübhəsizdir ki, bu
dil Mada qrupuna mənsubdur. Mannanın madalılar tərəfindən işğalından sonra Mada
elementlərinin həmin ərazidə məskunlaşması intensiv etnik proseslərlə ınüşayiət
olunmalı idi. Həmin proseslər bu ərazidə Mada dilinin və Mada etnosunun qələbəsi ilə
başa çatmışdı.
Bizə bəlli olan materiallardan belə nəticə çıxır ki, assimilyasiyaya uğramış
etnoslar adətən onların yerini tutmuş etnoslara müəyyən dərəcədə nəinki tarixi-
mədəni, habelə bioloji irsi də ötürürlər. Bizi maraqlandıran halda da belə olmuşdur.
Qeyd etməmək olmaz ki, qədim zamanlarda yaranmış irandilli xalqların əksəriyyəti
İran yaylasının etnik simasını itirmiş və assimilyasiyaya uğramış yerli əhalisinin
nəsillərindən ibarət idi. Onlar aborigenlərin nəinki maddi mədəniyyətini və təsərrüfat
nailiyyətlərini mənimsəyir, habelə müəyyən dərəcədə yerli əhalinin antropoloji
tiplərinin də varisləri oldular. Bu mənada etnosların əksəriyyəti ümumdünya-tarixi
prosesini izsiz tərk etmir.
Hellinizm dövründə Cənubi Azərbaycanın ərazisində öz dili, adı-etnonimi,
etnik özünüdərki və etnosun başqa ayrılmaz tərkib komponentləri olan yeni etnik
birlik meydana gəlmişdi.
228
Maraqlıdır ki, Ermənistanda və İberiyada (Şərqi Gürcüstanda) ümumxalq
dilləri - koyne Atropatenada ümumxalq dilinin meydana gəldiyi bir zamanda zühur
etmişdir. Görünür ki, Albaniyada da ümumi danışıq dili bu zaman meydana gəlmişdi.
Atropatena fenomeninin ümumi səciyyəsini verərkən qeyd etmək fövqəladə
dərəcədə vacibdir ki, "Azərbaycan" anlayışının özünün, habelə onunla bağlı olan
etnomədəni, ictimai və siyasi səciyyəli hadisələrin və halların başlanğıcı Vətənimizin
tarixinin
məhz
Atropatena
dövründə qoyulmuşdur. Qədim Azərbaycan
dövlətçiliyinin, qədim Azərbaycan, daha dəqiq Atropatena-Mada xalqının mənşəyi
məhz buradandır. "Azərbaycan" xoroniminin özü də əsası etibarilə həmin zamana
gedib çıxır və qədim *Ätarpätakän'-ın qanunauyğun surətdə dəyişmiş formasıdır. Bu
xoronim heç də bir çoxlarının düşündüyü kimi, "Odlar yurdu" deyil, "Atropata
məxsus olan [torpaq]" deməkdir. Müqayisə üçün "Lotaringiya" (kral Lotarın adından
törənmişdir), "Özbəkistan" (Özbək adındandır), "Kolumbiya" (Kolumbun adı ilə
bağlıdır) və s. xoronimləri yada salmaq olar.
Bu adın ikinci hecada "a" saiti ilə mövcud olan, erkən orta əsrlərdə yaxşı
təsdiqlənən formaları (Adarbigana, Adarbadagani, Ädarbaбkän, Ädarbäygan,
Ädärbäyjän, Äzärbadgän və b.) müvafiq hecada "u" saiti olan orta fars formalarına -
Aturpatkan'a gedib çıxa bilməz.
Belə hesab edirlər ki, *Ätarpätakan(a) forması Mada dialektlərinə gedib çıxır.
Bu ad Ätarpät adından və -akän(a) şəkilçisindən ibarətdir və yuxarıda qeyd edildiyi
kimi, "Atropata məxsus olan [torpaq]" deməkdir. Bu nöqteyi-nəzər Strabonun
müddəası ilə yaxşı uzlaşır. Strabon yazmışdır ki, Atropat Madası "öz adını sərkərdə
Atropatın adından almışdır".
"Azərbaycan" adının yuxarıda verilmiş müxtəlif formalarının mövcudluğu
Ätrpät(a) adının müxtəlif formalarının mövcudluğu ilə izah olunur: Avestada
Ätərəpat(a), - e.ə. I minilliyin ortalarına aid olan Elam sənədlərində Ätarpäta (Ha-tar-
ba-ad-da), Ätropät (Nisadan aşkar olunmuş Parfiya sənədlərində Ätropätak variantı da
vardır), Sasani dövründə Äturpät, daha sonrakı dövrdə Ädurbäd və s. İran aləmində
geniş şəkildə təsdiqlənən bu ad "Od (tanrısı) tərəfindən mühafizə olunan" mənasını
daşıyır. Beləliklə, eyni adın qanunauyğun fonetik variantları olan "Azərbaycan"
xoronimi mənbələrdə təsdiqlənən bir sıra aralıq (keçid) formaları vasitəsi ilə məhz
*Ätarpätakän(a) formasına gedib çıxır.
Biz Vətənimizin tarixində müəyyən dövrdə irandilli tayfaların üstün, aparıcı
rolu, Cənubi Azərbaycanın bir çox yerli tayfalarının iranlaşması, Atropatena dilinin
İran xarakteri haqqında danışarkən daha erkən zamanlarda Cənubi Azərbaycan
ərazisində və onunla qonşu olan ərazilərdə yaşamış kuti, lullubi, hurri, Manna
qruplarını, başqa tayfaları və xalqları Azərbaycan xalqının əcdadları sırasından heç də
çıxarmırıq. Adları çəkilmiş tayfa və xalqlar sələflərimiz, erkən tariximizdir və biz,
əlbəttə, onlardan imtina etmək fikrində deyilik. Məlumdur ki, ingilislər öz tarixlərini