―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qazan xanın islahatları.
54
Ordu hissələrinin, hərb i məmu rların, elçilərin ərzaqla, heyvanla, ələflə təchizini ehtiva edən mü xtəlif verg i və mü kəlləfiyyətlər sistemi də mövcud idi. Sabit olmayan ictimai-siyasi, iqtisadi Ģəraitdə bu cür vergi və mükəlləfiyyətlər sistemi zəhmətkeĢləri xüsusilə incidirdi. Müxtəlif təyinatlı, təcili xərcləri ödəmək məqsədilə dövlət və feodallar tərəfindən alınan avariz də əhalini müflisləĢdirən vergilərdən biri idi. Poçt xidmətinin ehtiyaclarını ödəmək üçün kəndlilər xüsusi mükəlləfiyyət daĢıyırdılar: onlar rabitə məntəqələrini at, ulaq, qatır və digər nəqliyyat vasitələri ilə təmin etməli idi. Kəndlilər, Ģəhər əhalisi hərbi məmurları, elçiləri, əmirləri və digər yüksək rütbəli Ģəxsləri (onları müĢayiət edənlərlə birlikdə) qonaq saxlamağa məcbur edilird ilər. Qazan xan dövründə poçtla əlaqədar olan mükəlləfiyyətlər ləğv edildi və bu tədbir Azərbaycanda, eləcə də qonĢu ölkələrdə iqtisadi inkiĢafa müəyyən təkan verdi. Lakin XIV əsrin 40-cı illərində bu mükəlləfiyyət yenidən adi gerçəkliyə çevrild i. Bağlardan xüsusi xərac alınırdı. Bu xərac bağbaĢı (farsdilli mənbələrdə "bağĢomare") adlanırdı. Hökmdara, hakimlərə, əyanlara verilməli peĢkəĢ və hədiyyələrin müəyyən toplusu da mövcud olmuĢ dur. Həmin peĢkəĢ və hədiyyələr ali Ģəxslərə onların müəyyən məkana gəliĢi, mü xtəlif dini və mülki bayramlarda iĢtirakı münasibətilə təqdim ed ilirdi. Tərx adlanan mükəlləfiyyət əhali üçün ağır idi. Bu mükəlləfiyyətə əsasən əhali dövlət anbarlarında yığılıb qalmıĢ izafı kənd təsərrüfatı məhsullarını bazar qiymətlərindən yüksək qiymətə almalı o lurdu. Tərx mükəlləfiyyəti dövlətə və feodallara kənd təsərrüfatı məhsullarını, sənətkarlıq məmulatını bazar qiy mətlərindən aĢağı qiymətə almaq imkanı da yaratmıĢdı. XIIl-XIV əsrlərdə Azərbaycan əhalisi vergi və mükəlləfiyyətlərin dəhĢətli ağırlığı altında əziyyət çəkmiĢdir. Vergilərin yığılması prosesində mövcud olan özbaĢınalıqlar bu zülmü daha dözülməz edirdi. Həyat Ģəraitinin ağırlaĢması zəhmətkeĢlərin kütləvi Ģəkildə yaĢayıĢ yerlərini tərk etməsinə səbəb oldu. Qazan xan dövründə vergi ağırlığının nisbətən azaldılması, iqtisadiyyatın müəyyən qədər yüksəliĢi ümumi tənəzzül təmayülünü aradan qaldırmadı. Məsələn, Naxçıvan, Mərənd və Sərab əhalisi Ģikayət edərək bildirmiĢdi ki, vergiyığanlar və məmurlar Qazan xanın fərmanına əməl etmir, istədikləri məhsulları ələ keçirir, tələb olunandan artıq məbləğdə vergilər alır, "bir dinar əvə zinə 20 d inar tələb edirlər". Dözü lməz zülm nəticəsində Naxçıvanda mövcud olan evlərin 5/6 hiss əsi boĢalmıĢdı. BaĢ verən mü xtəlif yolu xucu xəstəliklər, məhsulsuzluq əhalinin həyat Ģəraitini xeyli ağ ırlaĢdırmıĢdı.
55
baĢ verən siyasi və ictimai-iqtisadi böhran ən yüksək səviyyəyə çatdı. ĠĢğal altındakı ölkələrin müdhiĢ dağıntılara məru z qalması, arası kəsilməyən feodal çəkiĢ mələri, zəh mətkeĢ əhalinin amansız Ģəkildə talan olunması nəticəsində öz yerlərini tərk etməsi və digər amillər kənd təsərrüfatı istehsalının kəskin s urətdə azalmasına, Ģəhərlərin iqtisadi həyatının ölgünləĢməsinə gətirib ç ıxa r-mıĢdı. Dövlət xəzinəsinin, feodalların gəlirinin azalması Elxan i hökmdarı Qazan xanı (1295-1304) daxili siyasət istiqamətin i əsaslı surətdə dəyiĢməyə, bir sıra mühü m islahatlar keçirməyə məcbur etdi. Qazan xan dövlətin mərkəzləĢdirilməsi prosesinə maneçilik törədən monqol mənĢəli hərbi-köçəri əyanlara qarĢı mübarizədə yerli əyanlara, müsəlman ruhanilərinə, hakim sülalə ilə əlaqədar olan, hakimiyyətin mə rkə zləĢdirilməsinə tərəfdar çıxan monqol-türk mənĢəli köçəri əyanların bir q isminə arxalanırd ı. Qazan xan, onun ardınca isə monqol hərbçilərinin əksəriyyəti fəth olunmuĢ ərazidə öz mövqelərin i möhkəmləndirmək üçün islamı qəbul etdilər. Ġslam yenidən dövlət dini səviyyəsinə yüksəldi. Müsəlman müqəddəslərinə məxsus olan vəqflərə, din i təĢkilatlara, ruhanilərə geniĢ torpaq sahələri bağıĢlandı. Qazan xan ın həyata keçirdiyi islahatların əsas təĢəbbüskarı və həyata keçirəni baĢ vəzir, təbib, dövrün məĢhur tarixçisi Fəzlullah RəĢidəddin idi. Ġslahat vergi sistemin in sabitləĢdirilməsi, verg i zülmünün yumĢaldılması, vergilərin yığılması prosesində mövcud olan sui-istifadə hallarının aradan qaldırılması vasitəsilə əkinçiliy in və Ģəhər iqtisadiyyatının yüksəliĢin i təmin etmək məqsədi güdürdü. Tədbiri həyata keçirən Ģəxslərin qənaətinə görə, bu islahat dövlət xəzinəsinin sabit Ģəkildə gəlirlərlə təchiz o lunmasın ı təmin et məli idi. Ġslahatların əsas hissəsi 1297-1304-cü illər ərzində həyata keçirild i və inzibati aparatın təqribən bütün sahələrini əhatə etdi. BaĢ verə biləcək mü xtəlif qeyri-qanuni əmə llərin aradan qaldırılması üçün Qazan xan Elxanilər dövlətinin bütün maliyyə verg i sisteminin yenidən qurulması siyasətini yeritməyə baĢladı. Vergi verməli olan əhalinin siyahısı tərtib o lundu, vergilərin növləri, məbləği və vaxtı dəqiq müəyyən edildi. Verg ilə rin növləri, ödənilmə vaxtı taxta, metal, daĢ lövhələr üzərində həkk o lundu və müxtəlif yaĢayıĢ məntəqələrinin nəzərəçarpan yerlərində qoyuldu. Tərtib olunmuĢ dövlət sənədlərinə düzəliĢlərə imkan vermə mək məqsədilə həmin sənədlərin əsli ġənbi-Qa zanda yerləĢmiĢ xüsusi yerə təhvil verilməli idi. Həyata keçirilən islahata əsasən xərac və qopçur vergilərinin məb ləği, ödənilmə vaxtı, qaydası müəyyən edilmiĢdi. Dövlət torpaqlarından alınan xərac Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|