―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
106
Bu pul sistemi cəmisi 6,2 qrama yaxın olan iri nominal (təngə) üzərində qurulmuĢdu. Teymurun Hindistan təcrübəsindən əxz etdiyi yeni pul vahidi (təngə) tezliklə əvvəlki pul vahidini (Ərəb xilafəti dövründə yeddi əsrdən artıq ġərq dövlətlərində pul vahidi kimi istifadə olunan giimüş dirhəmi) dövriyyədən sıxıĢdırıb çıxardı. Teymurun ölü mündən sonra təngə XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin (ġirvanĢahların, Qaraqoyunluların və Ağqoyunluların) pul sistemin in əsasını təĢkil edirdi.
Teymurilər arasında baĢ vermiĢ iğtiĢaĢlar və daxili müharibələr təngənin çəkisinin bir qədər aĢağı düĢməsinə səbəb oldu. ġahruxun dövründə təngənin çəkisi 4,72 qram müəyyən edildi və bu no minal Şahrux təngəsi adlanmağa baĢlandı. Teymurun ölü mündən sonra onun adı ġirvan sikkələri üzərində zərb edilmirdi. ġirvanın zərb xanalarında bir neçə il ərzində nominal hakimiyyət rəmzi kimi Qızıl Orda xanı Cuçi ġadi bəyin adından pul kəsilirdi. Bu tən gələrin çəkisi 5,6 qrama yaxındır. Ehtimal etmək olar ki, 1407-1408-ci illərdən etibarən Bakı və ġamaxın ın sikkəxanaları Qara Yusifın və onun oğlu Pirbudağın adı ilə gü müĢ pullar buraxmıĢdır. 1412-1413-cü illərdə isə Qara Yusifə ġirvanĢah Ġbrahimi məğ lub etmə k, onu vassal asılılığ ına salmaq müyəssər oldu. Bu tarixi hadisə ġirvan və Bakı sikkələrində öz əksin i tapdı. Gü müĢ sikkələrin zərb edilməsi ġamaxıda cəmləĢ di. Dərbənd və Bakıda isə yalnız mis sikkələr kəsilirdi. Beləliklə, ġirvanĢahlardan I Ġbrahimin və I Xəlilullahın adları sikkələrdə zərb olunmamıĢdır. Onların dövründə sikkələr anonim surətdə (ġirvanĢahların adları qeyd edilmədən) zərb edilird i. Yaln ız Fərru x Yəsar öz adını sikkələrə zərb etdirdi və bu vaxtdan etibarən gümüĢ pullar ü zərində ancaq ĢirvanĢahın adı zərb o lundu. Sikkələrin Ģəklin in dəyiĢməsi çəkin in azalması ilə müĢayiət edilirdi. 2,56 qrama yaxın orta çəki 1485-ci ilə qədər qalmıĢdı, 1486-cı ildən onun çəkisi 2,05 qrama düĢmüĢdü. 1494-1495-ci illərdə sikkələrin çəkisi 1,89 qrama, 1500-1501-ci illərdə isə 1,70 qramadək azalmıĢdı. Beləliklə, XV əsrin ikinci yarısında zərb olun muĢ ġirvan sikkələri öz çəkisinə görə Azərbaycanın qalan hissəsinin və ona yaxın ölkələrin sikkələrindən kəskin surətdə fərqlənirdi. Daha güclü hökmdarlarla əhatə olunmuĢ ġirvanĢahlar öz pul vahidlərindən nadir hallarda istifadə edirdilər. ġirvanĢahların qızıl sikkələri bizə məlu m deyild ir. ġirvanın mis sikkələri anonimdir və ġamaxıda, Dərbənddə, Bakıda, ġabranda, Mah mudabadda zərb edilmiĢdir. Fərru x Yəsarın hakimiyyəti illərində ġirvan dövləti yüksəliĢ və müstəqillik dövrünü yaĢayırdı. Bunu onun hakimiyyətinin birinci ilində (1465-ci ildə) 107
ġamaxıda, ġirvanĢahların adı ilə zərb edilmiĢ gümüĢ sikkə (təngə) kimi numizmatik dəlil sübut edir. 1948-ci ildə ĠçəriĢəhərdə aĢkara çıxarılmıĢ dəfinədə aĢağıdakı yazılı, ġamaxı zərbli mis sikkələr var id i: "Əlahəzrət sultan, ġirvanĢah Fərrux Yəsar". Sikkənin arxa tərəfmdə isə tarix, məzhəbin adi simvolu və dörd xəlifən in adı həkk edilmiĢdir. Fərru x Yəsarın sikkələrində şirvanşah titulu da qeyd edilmiĢdi. Bu dəfinədən tapılmıĢ külli miqdarda ġirvan sikkəsi ölkədə ticarətin və əmtəə-pul münasibətlərin in in kiĢafını göstərir. Azərbaycanın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinə daxil o lan qalan hissəsində Teymurun pul sistemi mövcud idi. Ana xətti (709/1309-10), Əmircan (Xilə) məscidinin kitabəsində isə sahib əl-əzəm (vəzir) Fəxrəddinin d igər oğlu,
Kitabələrdə əks olunmuĢ saraydakı vəzifələrdən biri də hacibdir. Hacib bəzən sipəhsalardan sonra gələn hərbi vəzifə kimi qiy mətləndirilirdi. Hacib hökmdarın xüsusi hərbi dəstəsinin ən yüksək rütbələrindən sayılırdı və onun adı qoĢun baĢçısından sonra gəlird i. XII-XV əsrlə rin kitabələ ri ġirvanda böyük sədr, sədr vəzifə lərinin olduğunu və 8 vəzifə sahibinin adların ı qeyd edir. Pir Hüseyn xanəgahını ġərq baĢtağındakı kitabədə (641/1273 -74) sədr əl- kəbir (böyük sədr Həsən b. Məhəmməd b. Hüseyn əl-Bav idinin, ĠçəriĢəhərdəki ġəfiu lla məscidin in kitabəsində (700/1300) Nəsirəddin GuĢtəsb b. Hüseynin (hacib), ĠçəriĢəhərdəki " Gilək" məscidinin kitabəsində (708/1309) baş sədr (sədr əl- müəzzəm) Əmin əddin Comərd Gərayın, Nardaran piri ko mpleksindəki məscid kitabəsində (765/1364) sədr əl-əzəm Xacə Hacı Həmzə b. Qutlu Mahmud ġahabadinin, Mərdəkandakı "TubaĢahi" məscidinin kitabəsində (744/1372) baş sədr Hacı Bahəddin b. Xacə Nurəddinin, ĠçəriĢəhərdə qazıntıdan tapılmıĢ kitabədə (785/1383) sədr əl-müəzzəm Key xosrovun, sədr (sədr əl-möhtərəm) Xacə Zeynəddin b. Mövlana ġəhabəddin əd-Damqaninin, ĠçəriĢəhərdəki məscid kitabəsində (818/1415-16) Xacə Əmir Ģah b. Xacə Hac ı Yəqubun adları çəkilir. BaĢ sədr ġirvanĢahlar dövlətində ali ruhani vəzifə idi. O, bütün vəqf əmlakın ı idarə edirdi.
Azərbaycan ərazisində dövrümüzədək qalmıĢ bir sıra kitabələ rin öyrənilməsi göstərir ki, sufıilik Azərbaycanda ən geniĢ yayılmıĢ sosial-ideoloji cərəyanlardan biri o lmuĢdur. Kitabələrə əsasən sufi təĢkilatların ın mərkəzləri, onların mürĢidləri aĢkar edilmiĢ və həmin mərkəzlərin fəaliyyətinin xronoloji çərçivəsi, təsir sahəsi və islam dünyası ilə sıx mədəni-ideoloji əlaqələri müəyyənləĢdirilmiĢdir. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|