―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
114
Mədrəsələrdə dini təlim əsas yer tuturdu. Lakin bununla y anaĢı, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, nücum, məntiq, fəlsəfə dərsləri də keçirilirdi. Artıq XIII-XV əsrlərdə Təbrizdə "Qazaniyyə", "Fələkiyyə", "ġeyx Kəmaləddin Xocəndi", "DəməĢqiyyə", "Qazi ġey x Əli", "Məqsudiyyə", "Müzəffəriyyə", "Nəsriyyə" mədrəsələri məĢhur idi. ġənbi-Qazandakı "ġəfeiyyə" və "Hənəfiyyə" mədrəsələri, Bakıda ġirvanĢahlar sarayının "ġah məscidi" yanındakı mədrəsə, Seyid Yəhya mədrəsəsi, Ərdəbildə ġey x Səfi məqbərəsi nəzdindəki "Darül-irĢad", Dərbənd məhəllə məscidi yanındakı məd rəsə, Rəbi- RəĢididə 500 nəfərə qədər ustadın çalıĢdığı ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Mədrəsələrdə Azərbaycanın məĢhur münəccimi, riyaziyyatçısı, tarixçisi Xacə Nəsirəddin Məhəmməd Tusinin "Ədəb əl-mütəllimin və mühəssilin" ("Müəllimlər və tələbələr üçün ədəb qaydaları") adlı əsərində sadə və ümumi tərzdə Ģərh edilmiĢ qaydalara riayət edilməsi qarĢıya qoyulurdu. Bağdadın "Nizamiyyə" mədrəsəsindən sonra XIV əsrin əvvəllərində Təbrizin Ģimal-Ģərqində yerləĢən Rəbi-RəĢid idə təsis edilmiĢ Darülfünun Yaxın və Orta ġərqin ən böyük ali təhsil müəssisəsi sayılırdı. Həmin elmi müəssisədə 7 min tələbə təhsil alırdı. Tələbələrin min nəfəri Rəb i-RəĢididə, 6 min nəfəri isə Təbrizin özündə yaĢayırdı. On ların Rəbi-RəĢididə qaldıqları yer "Tələbə məhəlləsi" adlanırdı. Çindən, Hindistandan, Misirdən və Suriyadan Darülfünuna cəlb edilmiĢ 50 görkəmli alim tədris iĢi ilə məĢğul olur, həmçinin xəs tələri müalicə edirdi. Darülfünunda təbiətĢünaslıq, fəlsəfə, tarix, təbabət, nücum, məntiq, ilahiyyat Ģöbələri var idi. Təbabəti tədris edən hər müdərrisin 12 tələbəsi o lurdu. Təbabət Ģöbəsində təhsil müddəti 5 il idi. Təhsilini bitirmiĢ tələbədən bir il ərzində Rəbi - RəĢididə xəstələri müalicə etmək tələb olunurdu. Bu müddət ərzində tələbənin aldığı ixtisasın keyfıyyəti hərtərəfli yo xlanılır, xəstələri müalicə etmək qabiliyyəti, tibb sahəsində ustalığı müəyyənləĢdirildikdən sonra həkim iĢləmək üçün ona icazənamə verilirdi. 5 ildən sonra yeni müdavimlər qəbul olunurdu. Təbabət Ģöbəsinin tələbələri aldıq lan ixtisas üzrə Rəbi-RəĢididə yerləĢən "Dar üĢ-Ģəfa"da ("ġəfa evi") təcrübə iĢi aparırdılar. Təbabətdən dərs deyən həkim-müəllimlər üçün Rəbi-RəĢididə ayrıca məhəllə salın mıĢdı. Məktəblər, mədrə-sələr və ali təhsil müəssisələri nəzd ində kitab xanalar fəaliyyət göstərirdi. Alimlər tərəfindən yazılmıĢ, məĢhur xəttatlar tərəfindən üzü köçürülmüĢ, mü zəhhiblər və nəqqaĢlar tərəfindən haĢiyələrlə bəzədilmiĢ kitabların sayı vəqf hesabına artırd ı. Rəbi-RəĢididə elmin mü xtəlif sahələrinə dair 60 min nüsxə kitabın saxlan ıld ığı böyük bir kitab xana var idi.
115
Tarixçi Vəssaf ġənbi-Qazandakı iki böyük kitab xananı "Qiy mətli kitablar xəzinəsi" adlandırmıĢdı. Təbriz, Ərdəbil, Bakı, ġamaxı və Gəncədə də böyük kitab xanalar vardı. Bakıdakı ġirvanĢahlar sarayında, Ərdəbildəki ġey x Səfi məqbərəsinin kitab xanasında elmin mü xtəlif sahələrinə aid yüzlərlə kitab toplanmıĢdı. Təbrizdə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin və Sultan Yaqubun saraylarında da b öyük kitab xanalar fəaliyyət göstərmiĢdir. Məktəb və mədrəsələrdə ərəb və fars dilləri ilə yanaĢı, Azərbaycan dili də səslənirdi. Təsadüfi deyildir ki, XIII-XV əsrlərdə A zərbaycan dilində bir sıra əsərlər yazılmıĢ və onlardan bəzisi fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcü mə edilmiĢdir. Yaxın və Orta ġərqin ən məĢhur rəsədxanası A zərbaycan alimi Xacə
Marağa ətrafında, yüksək bir yerdə təsis edilmiĢdi. Onun nücum elminə dair "Zic Elxan i" ("Elxan i cədvəlləri") əsəri səyyarələrin (planetlə rin - uldu zla rın. - məsul
yaradıcılığ ında "Əxlaq i-Nasiri", "Əxlaqi-möhtəĢəmin", "Övsafül-əĢrəf‖, "Risaleyi- fəlsəfi", " Qəvaidi-elmi-tibb" adlı fəlsəfi, əxlaqi, məntiq i, riyazi əsərlər mühü m yer tutur. Görkəmli alimin maliyyə məsələlərinə, mus iqiyə və s. sahələrə aid sanballı əsərləri də vard ır. Alim Orta ġərqdə məĢhur nücum və riyaziyyat məktəbin in əsasını qoymuĢ və sonralar bu məktəbin bir ço x nümayəndələri görkəmli alim kimi geniĢ Ģöhrət qazanmıĢlar. Marağa rəsədxanasının təsisində mühüm xid mətləri olmuĢ Marağalı Fəxrəddin, ġirvanlı ġəmsəddin bunlara misal göstərilə b ilər. Marağa rəsədxanası böyük elm və tədris ocağı idi. 50 ilə yaxın fəaliyyət göstərmiĢ bu rəsədxanada Yaxın və Orta ġərq ölkələrindən, Çindən gəlmiĢ tədqiqatçılar elmi axtarıĢlar aparırd ılar. Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə burada təĢkil edilmiĢ ali təhsil müəssisəsində onlarca xarici tələbə təhsil alırd ı. Tusinin baĢçılığı ilə bir sıra qiy mətli kitablar yunan dilindən ərəb və fars dillərinə tərcü mə olunmuĢdu. O, nücuma və həndəsəyə aid tədris kitabları da tərtib etmiĢdir. Alimin "Evklid in həndəsi üsulları kitabı"ndan uzun müddət tədris vəsaiti kimi istifadə olunmuĢdur. Xacə Nəsirəddin Məhəmməd Tusi vəfat etdikdən sonra rəsədxananın iĢi onun övladları Sədrəddin Əli və Əsiləddin Həsən tərəfindən (1317-ci ildə vəfat etmiĢdir) davam etdirilmiĢdir. XIV əsrin əvvəllərində ġənbi-Qazanda da əzəmətli bir rəsədxana tikilib istifadəyə verilmiĢdi. Böyük elmi mərkəz sayılan bu rəsədxana Marağa rəsədxanası üslubunda Qazan xan ın təĢəbbüsü ilə tikilmiĢ və dəqiq cihazlarla təch iz edilmiĢdi. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|