247
şərəfinə Aleksandr adı verilən Antoninin bu oğlu sonralar Atropatena çarının qızına
nişanlandı.
Aydındır ki, Parfiya dövlətini itaət altına almadan Böyük Asiya dövlətini
yenidən yaratmaq mümkün deyildi. Müharibə müəyyən dərəcədə Kleopatradan
alınmış iri məbləğdə pulun hesabına hazırlanırdı və Kleopatra həm də yürüşün
ilhamçısı idi.
Antoni e.ə. 36-cı ilin yayında yürüşə başladı. Hərbi əməliyyat üçün münasib
olan vaxtın xeyli hissəsi ötüb keçsə də, IV Fraat hakimiyyət başına gələndən sonra
Parfiyada yaranmış vəziyyət, ölkədə amansız bir terrorun hökm sürməsi, bunun
nəticəsində bir çox əyanların, çara yaxın adamların, qoca II Orodun özünün tələf
olması, habelə Parfiyanın yeni çarı ilə Atropatena çarı arasına təfriqə düşməsi və bu
səbəbdən Atropatena padşahının Antoniyə müraciət etməsi triumvirin planlarının
həyata keçməsinə sanki əlverişli imkan yaradırdı.
Lakin Parfiyadakı böhran aradan qaldırıldı. Romanın törətdiyi təhlükə
qarşısında parfiyalılar və müttəfiqləri birləşdilər. IV Fraat Şimali Mesopotamiyaya
çox böyük qüvvələr çəkib gətirdi, o, Fərat çayından şərqdə romalılara qarşı geniş
hərbi əməliyyata başlamağa hazırlaşırdı, yaxşı təlim keçmiş çox böyük və məharətli
Parfiya süvari qoşununun əməliyyatı üçün burada əlverişli rayonlar vardı. Çox güman
ki, Atropatena çarının demək olar ki, "eynən parfiyalılar kimi silahlanmış
5
16 min
süvarisi..." var idi. Atropatena çarı Fərat sahilində Fraatla bir yerdə idi. Bu nəticəni
ondan çıxarmaq olar ki, romalılar Atropatenanın paytaxtlarından biri olan Fraaspanı
mühasirəyə almağa başlayanda Plutarxa görə çar özü orada yox idi, "orada Mada
(yəni Atropatena - məsul red.) çarının uşaqları və arvadları qalmışdılar".
Lakin gözlənildiyinin əksinə olaraq Antoni parfiyalıların paytaxtı Ktesifon
üzərinə getmədi. Bu, xüsusən ona görə qəribə görünürdü ki, əvvəllər də, sonralar da
romalıların Parfiyaya qarşı müharibələri Ktesifon istiqamətindən başlanırdı.
Antoninin ən yaxın yolla Ktesifon üzərinə hərəkət etməməsi, bəzi alimlərin
fikrincə, komandanın hərbi səhvi idi və hərbi səhvdən də çox siyasi səhv idi. Antoni,
necə deyərlər, "tapdanmış" yolla getməkdənsə, Şimala üz tutdu və Karan (indiki
Ərzrum) şəhərinə çatdı; buradan Ermənistan ərazisi vasitəsilə Atropatenaya,
Atropatenadan isə, görünür, düşmən dövlətin "lap qəlbinə" [T.Mommzen] -
Ekbatanaya və Raqaya soxulmaq fikrində idi.
Beləliklə, Antoni Parfiyanı Beynənnəhreynin ən zəngin vilayətləri ilə
birləşdirən yollara çıxmaq niyyətində idi; romalılar uğur qazansaydılar, onda
parfiyalılar bu vilayətləri müdafiə edə bilməyəcəkdilər - bütün qüvvələrini öz
dövlətlərinin "beşiyinin" - əsil Parfiyanın müdafiəsinə cəlb etməli olacaqdılar.
5
Plutarxa görə: yay və oxla silahlanmış.
248
Triumvirin belə bir qərar qəbul etməsinə bir neçə səbəb vardı. Əvvələn,
Antoninin həmin planı, yəni Yuli Sezar tərəfindən ömrünün son aylarında hazırlanmış
Parfiya kampaniyası planının cizgilərindən, güman ki, istifadə edilməklə tutulmuş
plan parfiyalılar üçün lap gözlənilməz oldu və buna görə də o, Roma sərkərdəsi üçün
çox əlverişli idi. İkincisi, Antoni şimal istiqamətini seçməklə, görünür, Publi Kanidi
Krassın qoşunları ilə birləşmək fikrində imiş, Dion Kassinin verdiyi məlumata görə,
bu zaman Publi Kanidi Krass artıq iberlərə və albanlara qalib gəlmiş, bəzi alimlərin
güman etdiklərinə görə, beləliklə, romalıları Zaqafqaziya tərəfdən hücumlara məruz
qalmaq təhlükəsindən xilas etmişdi. Üçüncüsü, belə bir yürüş planını Roma
sərkərdəsinə erməni çarı Artavazd təkidlə tövsiyə edirdi, çünki bu plan öz əcdadları
kimi Atropatenaya yiyələnmək xəyalına düşmüş erməni çarı üçün olduqca sərfəli idi.
Antoni, beləliklə, Karanda öz müttəfiqləri ilə birləşdi, zəhmli ordusuna baxış düzəltdi
və "Ermənistanı solda qoyub dərhal yoluna davam etdi, Atropatenaya çatıb ölkəni
viran etməyə başladı" [P l u t a r x].
Antoninin ordusunun yolu, görünür, Xoy-Mərənd istiqamətində idi; triumvir
buradan sürətli yürüşlə Fraaspaya (Fraataya, Praaspaya) çatmaq və onu tutmaq
ümidində idi. Strabona istinad olunarsa [XI, XIII, 3] antik müəllif tərəfindən "yay
paytaxtı" adlandırılan Qazakadan (indiki Leylan kəndi ilə eyniləşdirilən) fərqli olaraq
Fraaspa Atropatena çarının qış iqamətgahı idi. Doğrudur, Antoninin mühasirəyə aldığı
şəhəri Fraaspa adlandıran digər müəlliflərdən fərqli olaraq Strabon yürüşdə iştirak
etmiş romalı vəzifə sahibi Kvint Delliyə əsaslanaraq həmin şəhəri "güclü Nera qalası"
adlandırır. Ümumiyyətlə, Atropatena çarının iqamətgahları haqqında Strabonun
məlumatında bir sıra mətləblər, xüsusən Vera qalası məsələsi aydın deyildir. Bəziləri
Veranı Qazakanın içqalası, başqaları Fraaspanın içqalası sayırlar, bir başqaları isə belə
güman edirlər ki Vera Fraaspanın özüdür. Son vaxtlaradək Fraaspanı müasir Təxti
Süleymanın xarabalıqlarının yerində axtarırdılar, indi isə onu Marağa ətrafında
yerləşdirirlər. Bununla bağlı qeyd etmək maraqlıdır ki, belə bir yeni fikir irəli
sürülmüşdür: Vera qalasını Marağanın on beş kilometrliyində axtarmaq lazımdır, o yerdə ki,
Səhənd dağının yamaclarında həqiqətən Daşqala Zöhhakın tikililəri qalmışdır. Antoni
hərbi kampaniyanın planını cızarkən ərazinin çətinlikləri haqqında təsəvvürə malik
deyildi və qarşısında duran atropatenalıların və parfiyalıların qüvvələrini lazımınca
qiymətləndirməmişdi.
Dağ yollarında yerimək qoşun üçün, xüsusən mühasirə maşınları, mərmi atan
maşınlar, o cümlədən səksən fut uzunluğunda qoçbaşı və digər ləvazimat daşıyan üç yüz
arabadan ibarət böyük bir karvan üçün çox çətin idi.
Fraaspanı tez işğal etməyə çalışan Antoni araba karvanını öz leqatı Oppi
Statianın iki legionuna, Ermənistan padşahı Artavazdın və Pont padşahı Polemonun
köməkçi dəstələrinə tapşırıb arxada qoymağı qərara aldı, özü isə irəli cumdu. Hələ
Plutarxın qeyd etdiyi kimi, bu, səhv idi. Əvvələn, ordu, onun kommunikasiyaları