63
Qeyd etmək lazımdır ki, artıq çox qədim zamanlarda Qafqaz bərzəxi insanların
tropik iqlimə malik olan ilkin vətəndən -Afrikadan Avropanın mülayim iqlim
qurşağına hərəkət etməsi üçün şərait yaratmış körpülərdən biri idi. Daha sonrakı
zamanlarda da xeyli insan kütləsinin dəfələrlə bu ərazi ilə hərəkəti baş vermişdir.
Ali heyvanların və insanın genetikası və psixofiziologiyası sahəsindəki ən yeni
kəşflər miqrasiya kimi fövqəladə dərəcədə maraqlı olan halın anlaşılmasına açar ola
biləcəkdir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, digər ali məməlilər kimi insanlığın ayrı-ayrı
nümayəndələrinə də yeniyə, tanış olmayana meyil xasdır. Mütəxəssislər bu hadisəni
"azadlıq refleksi" adlandırırlar. Bu, məchulun mahiyyətinə varmaq üçün
qarşısıalınmaz meylə tələbatdır. Bu fenomenin irsən ötürülməsi artıq çox qədim
zamanlarda məchula doğru bu cür anadangəlmə meylə malik olan xeyli insan
qruplarının meydana gəlməsinə gətirib çıxara bilərdi. Ola bilər ki, artıq ən qədim
zamanlarda Azərbaycan ərazisində ən azı iki başlıca avropoid antropoloji tipinin
yaşaması, yazılı mənbələrdən adları bəlli olan bir neçə dildə danışan tayfaların
mövcud olması səbəbini məhz deyilənlərdə axtarmaq lazımdır.
Şübhəsizdir ki, bir çox nəsillərin "azadlıq refleksi"ni, yenilik zövqünü
toplaması onların mədəniyyətinə xüsusi dinamiklik və çeviklik gətirirdi. Ən erkən
tarixi mərhələlərdən başlayaraq antik dövrədək Azərbaycanda mövcud olmuş bir çox
parlaq mədəniyyətlər bunu aydın şəkildə təsdiq edir.
Azərbaycanda yuxarı paleolitin yaxşı öyrənilməməsinə baxmayaraq,
göstərmək lazımdır ki, Mustye ilə son paleolit arasındakı hədd xüsusilə vacib və
mühüm hədd kimi qiymətləndirilməlidir. Bu zaman, təxminən 30-35 min il bundan
əvvəl müasir tipli insan - Nomo Sapiens ("dərrakəli insan") meydana gəlmişdir.
"Dərrakəli insan"ı neoantrop (yeni insan) da adlandırırlar.
Bu zamandan etibarən təbii seçmə özünün forma əmələgətirici rolunu qəti
surətdə itirdi (bunun nəticəsində insanın fiziki tipinin dəyişməsi prosesi dayandı),
təbii seçmənin yerini isə ictimai qanunauyğunluqlar tutdu.
Beləliklə, hər bir yeni mərhələdə mənəvi aləmi zənginləşən qədim Azərbaycan
sakinləri Paleolit dövrü ərzində təbiəti öz məqsədlərinə xidmət etməyə vadar edir,
tədricən təbiət üzərində hökmranlıq etməyi öyrənirdilər.
64
II FƏSİL
MEZOLĠT VƏ NEOLĠT DÖVRÜ.
AZƏRBAYCAN SAKĠNLƏRĠ ĠSTEHSALEDĠCĠ
TƏSƏRRÜFATIN MEYDANA ÇIXMASI DÖVRÜNDƏ
GiriĢ qeydləri. Bütün Paleolit dövrü ərzində əhəmiyyətli nailiyyətlərə və
cəmiyyətin çox böyük inkişafına baxmayaraq, insanlar istehlakçı olaraq qalır, onların
təsərrüfatı sırf mənimsəmə xüsusiyyəti daşıyırdı. İstehsal bazasının məhdudluğu,
ovçuluq fəaliyyətinin ekoloji mühitdən bilavasitə asılılığı, təbii şəraitin dəyişməsi
cəmiyyətin inkişafını həddindən artıq ləngidirdi.
Paleolitdən yeni daş dövrünə (neolitə) keçid mərhələsi insan həyatında mühüm
dəyişikliklər dövrü idi. Mezolit (yunanca mesos - orta, lithos - daş) adlanan bu
mərhələnin başlanğıcı təxminən son buzlaşma dövrünün qurtarmasına və müasir
geoloji mərhələnin-holosenin (yunanca holos - bütün, kainos - yeni) bərqərar olması
ilə uyğun gəlir, bu dövrdə müasir ekoloji şərait yaranır.
Mezolit dövrü təxminən e.ə. XIII-IX minillikləri əhatə edir. Bəşər tarixində,
onun bütün sonrakı inkişafını müəyyən edən bu mühüm mərhələ mənimsəmə
təsərrüfat formasından (ovçuluq-balıqçılıq-yığıcılıq) istehsaledici təsərrüfata keçid
olmuşdur. Bu dövrdə bütün müasir mədəni inkişafa zəmin yaranır, cəmiyyətdə və
insan həyatında dönüş ərəfəsi başlanır, istehsaledici təsərrüfatın əsas sahələri -
əkinçilik və maldarlıq meydana gəlir. İnsanlar ovçuluq və yığıcılıqla yanaşı, əkinçilik
və maldarlıq vasitəsilə ərzaq istehsalına başlayır. Demək olar ki, bu dövrdən
başlayaraq bəşəriyyətin əsas inkişaf xəttini təbiətin hazır nemətlərini mənimsəmək
yox, ərzaq istehsal etmək yolu müəyyən edir. Dünyanın bir çox rayonlarında, o
cümlədən Zaqafqaziyada neolit dövründə erkən əkinçi-maldar mədəniyyəti əsasında
yeni təsərrüfat forması meydana gəlir və inkişaf edir. Bu, əslində son mərhələsi bir
çox hallarda "neolit inqilabı" kimi ifadə edilən nəhəng çevriliş idi.
Mezolit dövründə baş verən dəyişiklikləri çox vaxt Üst Paleolitdə ovçuluq
təsərrüfatında baş vermiş böhranla bağlayırlar. Güman edirlər ki, mezolit dövrünə
qədər iqlim və landşaft kompleksində baş verən dəyişikliklər, bununla əlaqədar insan
faktoru təsirinin güclənməsi nəticəsində təsərrüfatın bu növündə potensial imkan artıq
tükənmişdi.
Biz həqiqətən görürük ki, mezolit dövründə dünyanın müxtəlif yerlərində yeni
təsərrüfat formalarının axtarışı başlanır. Açıq sahələr əvəzinə insanlar daha çox
meşədə ov etməyə başlayırlar. Heyvan sürüsündə tərkibin dəyişməsi, heyvanların
sayının xeyli azalması, həm də ox və yayın icad edilməsi kollektiv ovdan meşələrdə
fərdi ova keçmək üçün geniş imkanlar yaradır. Ox və yayın, həm də müxtəlif düzmə
dişli alətlərin meydana gəlməsi mikrolitik texnikanın güclü inkişafına təkan verir.