145
ictimai-siyasi və mədəni şəraitində nisbətən çoxsaylı, güman ki, qarşılıqlı
münasibətlərdə anlaşılmayan yerli dillərə nisbətən ictimai baxımdan daha mühüm
olduğu aşkarlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, gəlmələrin gətirdiyi təsərrüfatçılıq
formaları, ictimai, siyasi və digər institutlar bəzi hallarda aborigenlər arasında hakim
olmuş cəhətlərə nisbətən daha mütərəqqi idi. Şübhəsizdir ki, başqa hallarda qədim
əkinçi əhalinin ictimai formaları daha çox inkişaf etmişdi. Lakin həmin əhalinin hamı
tərəfindən anlaşılan ümumi dili yox idi və o, icmalararası, tayfalararası
münasibətlərdə irandilli tayfaların ləhcələrindən istifadə etməli olurdu.
Beləliklə, e.e. II minilliyin sonunda - I minilliyin başlanğıcında Şimal-Qərbi
İranın ərazisinə irandilli əhalinin gəlişi sayəsində artıq e.ə. I minilliyin II rübündə
Qərbi İran yaylası vilayətlərinin xeyli qismi, xüsusilə Cənubi Azərbaycan əhalisinin
dilləri iranlaşmaya məruz qalmağa, İran yaylası isə irandilli tayfaların yeni, ikinci
metropoliyasına çevrilməyə başladı. Həmin dövrdə təşəkkül tapmaqda olan irandilli
xalqlar əsasən assimilyasiyaya uğramış avtoxton əhalinin nəsillərindən ibarət idi.
Onlar aborigenlərin nəinki maddi mədəniyyətini və təsərrüfat nailiyyətlərini
mənimsədilər, habelə müəyyən dərəcədə yerli əhalinin antoropoloji tiplərinin də
varisləri oldular.
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, bizi maraqlandıran bölgənin əhalisinin
irandilliləşməsi hələ Mannanın madalılar tərəfindən işğalına qədərki dövrdə
başlanmışdı.
Mannanın madalılar tərəfindən işğalından sonra Cənubi Azərbaycanın yerli
əhalisinin İran dilini qəbul etməsi prosesi kəskin surətdə gücləndi.
ÜÇÜNCÜ BÖLMƏ
146
AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ ĠLK
DÖVLƏTLƏR
VIII F Ə S İ L
AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ ĠLKĠN SĠYASĠ
QURUMLAR. MANNA DÖVLƏTĠ
Urmiya gölü hövzəsində ilk siyasi qurumlar. E.ə. II minilliyin sonunda - I
minilliyin əvvəlində Cənubi Azərbaycanda və qonşu vilayətlərdə yaşamış tayfaların
tarixi haqqında başlıca olaraq mixi yazılara əsaslanan biliyimiz burada aşkar edilmiş
çoxlu arxeoloji material sayəsində zənginləşmişdir. Bu, İlk Dəmir dövrü, yaxud son
boz keramika dövrüdür. O vaxtın əsas abidələri Həsənli IV, Dingətəpə II, Göytəpə,
Amlaş, Naxçıvan zonasının abidələri və başqalarıdır.
Bu zaman dəmir istehsalatda böyük yer tutur. Dəmir silahın miqdarı artır, lakin
bimetal və xalis tunc silahdan da istifadə edilir. Təsərrüfat həyatında, xüsusən hərbi
işdə at getdikcə daha böyük rol oynayır ki, bu da mifologiyada və mərasimlərdə çox
aydın bir şəkildə öz əksini tapır.
İçqalaları və mürəkkəb daxili tikililər sistemi olan yaxşı möhkəmləndirilmiş
yaşayış məntəqələri aşkarlanmışdır. Həsənlitəpədə tapılmış, e.ə. 1000-800-cü illərə
aid olan şəhərqala məhz belə məntəqələrdən idi. Yəni ki, bu şəhər-qalalar mixi
yazılarda adı çəkilən "ölkələrin" mərkəzləri imiş. Çoxlu qədim qəbiristan aşkara
çıxarılmışdır.
Bu dövrdə sosial təbəqələşmə və əmlak təbəqələşməsi prosesi xeyli
dərinləşmişdi. Sıravi qəbirlər arasında varlıların məzarları aydın seçilir.
Şimali və Cənubi Azərbaycan vilayətlərinin sosial və iqtisadi mənzərəsində
böyük fərq yox idi.
E.ə. II minilliyin ikinci yarısı ibtidai icma quruluşunun intensiv surətdə
dağılması və ilkin sinfi qurumların yaranması ilə səciyyələnir.
E.ə. I minilliyin əvvəlində Urmiyaboyu rayonda fərqləndirici əlamət daha
qəbilə-tayfa bölgüsü deyil, ərazi bölgüsündən ibarət olan mövcud xırda vahidlərlə
bərabər, nisbətən iri siyasi qurumların da yaranması idi.
Aşşurlular Urmiyaboyu rayonun bəzi vilayətlərinin hökmdarlarını bel älänu-
dan ("məskən hakimləri"ndən) fərqli olaraq sarrani, yəni "çarlar" adlandırırlar.
Urmiyaboyu hövzə zonasında janzu titulu da qeydə alınmışdır ki, bu da kaşşu (kassit)
dilində
"çar"
deməkdir.
'
147
Mixi yazılardan bəlli olduğu kimi, e.ə. I minilliyin əvvəlində Cənubi
Azərbaycan ərazisinin özündə aşşurlularla mübarizə aparan bir neçə "çarlıq" var idi,
burada ayrı-ayrı "çarlıq"ların birləşmə prosesi gedirdi və bunun sayəsində onlar uzun
müddət Aşşur işğalçılarına müqavimət göstərə bilirdilər.
Həmin birləşmələrin meydana gəlməsi müəyyən dərəcədə xarici təhlükə ilə
bağlı idi.
Aşşur dövlətinin güclənməsinin yeni dövrü e.ə. X əsrin sonundan - IX əsrin
əvvəlindən başlanır. E.ə. IX-VIII əsrlərdən etibarən aşşurlular şimala və şimal-şərqə
xüsusilə tez-tez yürüşlər edir, bu torpaqları tutmaq və onların sakinlərini əsarət altına
almaq üçün cəhdlər göstərirlər. II Adadnerarinin (e.ə. 911-890-cı illər) və II Tukulti-
Ninurtanın (e.ə. 890-884-cü illər) ardınca II Aşşurnasirapal (e.ə. 883-859-cu illər)
Urmiyaboyu vilayətlərə yürüş edir. II Aşşurnasirapal ilk Aşşur çarı idi ki, öz
sələflərindən xeyli uzaqlara - Urmiyaboyu rayonun içərilərinə gedib çatmışdı. E.ə. IX
əsrin 80-ci illərindən aşşurlular bu vilayətlərə müntəzəm olaraq qarətçilik
basqınları və uzunmüddətli yürüşlər etməyə başlayırlar.
Aşşur qaynaqlarında adına hələ e.ə. X əsrin sonunda təsadüf edilən Zamua
ölkəsi Urmiyaboyu rayonda ən iri siyasi birləşmə idi. Artıq e.ə. IX əsrin əvvəlində
burada bütün Zamuanı, yaxud hər halda onun xeyli hissəsini əhatə edən birləşmə
vardı ki, onun başında Daqara vilayətinin tayfa başçısı, Akkad adı daşıyan Nur-Adad
dururdu. Daqara vilayəti Şimal-Şərq və Şərq ölkələrinin bir növ qapısı idi, buna görə
də aşşurlular onu işğal etməyə xüsusi maraq göstərirdilər.
881-ci ildə Zamua üzərinə yeriyən II Aşşurnasirapal məlumat verir ki,
zamualılar istilaçıların yolunu kəsmək üçün Babite aşırımında (indiki Dərbənd-i
Bazian) müdafiə divarı hörmüşlər. Lakin onlar basqının qabağını ala bilmədilər və II
Aşşurnasirapal Daqara "ölkəsinin" Birutu, Uze və Laqalaqa qalalarını ətraf
məskənlərlə birlikdə işğal etmiş, çoxlu qənimət ələ keçirmiş və əsirlər tutub
aparmışdı. Aşşurlular Daqaraya tərəfdar olan qonşu vilayətlərə də hücum edib, Bara,
Bunasi və Larbusa şəhərlərini tuturlar. Fürsətdən istifadə edən Nur-Adad öz
mövqelərini möhkəmləndirir. Lakin asşurlular yenidən qalib gəlib, bu dəfə Birutu
qalasını yandırırlar.
Aşşurlular Zamua rayonlarını çapıb-talayandan sonra bu vilayətdən bac olaraq
qaramal, davar, at, arpa, şərab, mis və misdən hazırlanmış məmulat, gümüş və qızıl
tələb etməklə kifayətlənməyib, ertəsi il (e.ə. 880-ci ildə) Zamua üzərinə yenidən yürüş
edirlər. Bu zaman Zamuanın başında artıq çar Ameka dururdu. Basqın nəticəsində
yalnız Amekanın çarlığı deyil, habelə hakimlərdən Araştua, Kirtiara və başqalarının
vilayətləri də darmadağın edildi. Məğlubiyyətə uğradığına və paytaxtı "çar şəhəri"
Zamrinin işğal edildiyinə baxmayaraq, Ameka istilaçılara inadlı müqavimət
göstərirdi. O, paytaxtı tərk edib qoşunla birlikdə Etini dağlarına çəkildi. II
Aşşurnasirapal təqibi davam etdirərək ölkəni viran qoydusa da, çarın özünü ələ keçirə