150
Gilzanlılar öz müstəqilliyini qoruyub saxlayaraq aşşurlulara yalnız bəzi
hallarda bac verirdilər və beləliklə, Gilzan çarları bac verərək qarətlərin, dağıntının,
kütləvi qırğının qarşısını alırdılar. Bu ölkə aşşurlular tərəfindən bir dəfə də
dağıdılmamışdı. Mənbələrdə yalnız bir dəfə III Salmanasarın Gilzandakı məbədə
qoyulmuş zəfər stelası haqqında məlumat verilir. Lakin aşşurlular elə bu dəfə də
ölkəni qarət etməmiş, bac olaraq davar, qaramal, at, ikihürgüclü dəvələr, şərab və s.
almaqla kifayətlənmişdilər.
Güclənmiş Urartu dövləti IX əsrin axırlarında Gilzanı işğal edib öz ərazisinə
qatdı.
Bir çox onilliklər ərzində Aşşur və Urartu qaynaqlarında Parsua ölkəsinin də
adına rast gəlinir. Aşşur mətnlərində adı çəkilən Parsua tam üst-üstə düşməyən üç
vahidə - e.ə. IX əsr Parsua ölkəsi, e.ə. VIII əsrin ortalarınadək mövcud olmuş Parsua
"çarlığı" və Aşşurun Parsua əyaləti - uyğun gəlib əsas özək kimi eyni bir ərazini
tuturdu. Qaynaqlara görə, vilayət yuxarıda adını çəkdiyimiz Allabria ilə yan-yana və
Misi ilə qonşu idi, deməli, belə hesab etmək lazımdır ki, o, Zamuadan şərqdə,
Mannadan cənubda və cənub-qərbdə, Bit-Xambandan şimalda yerləşirmiş.
Parsuanın adı ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə III Salmanasarın salnamələrində çəkilir.
834-cü ildə bu çarın kitabələrində Parsua ölkəsinin 27 "çarından" bac alınmasından
bəhs olunur. Aşşurluların bu vilayətə yürüşlər etməsi və ondan bac alması haqqında
sonralar da məlumat verilir. Buraya urartulular da yürüşlər edirdilər.
E.ə. VIII əsrin ortalarına yaxın Parsua bəzi qonşu rayonları, o cümlədən Bit-
Abdadananın və Gizilbundanın bir sıra rayonlarını da işğal etmiş hökmdar Tunakinin
vahid mülkü idi. Lakin bu çarlıq tezliklə III Tiqlatpalasar tərəfindən darmadağın
edilmiş və Aşşurun əyalətinə çevrilmişdi.
Atçılıq və dəvəçiliklə məşğul olan, qaramal və davar saxlayan cəngavər
tayfanın (və ya tayfaların) yaşadığı Mes[s]i (Misi, Misu) "ölkəsi"nin böyük
əhəmiyyəti var idi. Messinin adı Zamua, Maday, Gizilbunda və Parsua ilə bir çəkilir.
Daha sonrakı mənbələrdən məlum olur ki, bu vilayət Mannanın cənub qurtaracağında
idi və Manna sonralar onu işğal edib öz ərazisinə qatmışdı. Lakin Messi hökmdarları
onda da özlərini müstəqil aparmağa cəhd etmişdilər.
Messi vilayətinin boyun əyməyən əhalisinin gizləndiyi dağ qalası Mesunun
adını II Aşşurnasirapal e.ə. IX əsrin 80-ci illərində çəkir. Bu ölkəyə sonra III
Salmanasar, V Şamşi-Adad, III Adadnerari yürüşlər etmişlər. Aşşurluların verdiyi
məlumata görə, vilayətin ərazisi olduqca geniş idi. Messinin çarlar və ya tayfa
başçıları tərəfindən idarə edildiyi haqqında bizim qaynaqlarda heç bir məlumat
yoxdur.
Aşşurlular adətən Messini işğal edir və talayır, ondan bac alınması haqqında
isə heç bir məlumat vermirlər. Onların bu ölkədə qarət etdikləri əmlak içərisində
əkinçilik məhsullarının adı bir dəfə də çəkilmir, lakin "saysız-hesabsız" davar və
151
qaramal, qatır, ikihürgüclü dəvə və at ələ keçirildiyi bildirilir. Demək lazımdır ki,
Messi atları sonralar da tez-tez xatırlanır.
Messi, Parsua, Maday və Zikertu ilə həmsərhəd olan Gizilbunda vilayətinin
əhalisi Aşşur kitabələrinin birində "başının üstündə hökmdarlıq tanımayan və öz
qüvvəsinə güvənən" bir əhali kimi səciyyələndirilirdi. Etnik mənzərəsi lazımınca
aydın olmayan bu dağlıq diyar - Kafelan-kuh rayonu - əkinçilik-sənətkarlıq ölkəsi idi.
E.ə. IX-VIII əsrlərdə bu ölkənin əhalisi ola bilsin, iri tayfa ittifaqından ibarət idi və
aşşurlular onun başçısı Pirişatini "çar" adlandırırdılar.
Artıq e.ə. IX əsrin son rübündə aşşurlular bu ölkədə olmuşdular. Gizilbunda
hakimləri arasında birlik yox idi. Ölkənin ayrı-ayrı rayonlarının hakimləri bac verərək
Şamşi-Adadı rəhmə gətirməyə çalışdıqları halda, çar Pirişati müqavimət göstərməkdə
davam edirdi. Aşşur hökmdarı bunun üstündə ölkəni dağıdıb viran qoydu. O, ətraf
məskənlərin əhalisinin daldalandığı "möhkəmləndirilmiş şəhər" Uraşı işğal etdi,
"şəhərin küçələrini onun döyüşçülərinin qanına boyadı... 6000 döyüşçünü qırdı, çar
Pirişatini 1200 döyüşçusü ilə birlikdə diri-diri tutdu. Əsirlər apardı, onların əmlakını,
var-dövlətini, qaramalını, davarını, atlarını, gümüşdən, saf qızıldan və tuncdan
qayrılmış saysız-hesabsız əşyalarını qarət etdi, dağıtdı, viran qoydu, od vurub
yandırdı...".
III Adadnerarinin kitabələrindən birində onun başqa ölkələrlə bərabər,
"Gizilbundanı ta hüdudlarınadək" istila etdiyi haqqında məlumat verildiyinə
baxmayaraq, Gizilbunda öz suverenliyini qoruyub saxlamışdı.
Ön Asiyamn qədim tarixində sonralar çox böyük rol oynayacaq Amaday
vilayətinin adı ilk dəfə elə bu vaxt (e.ə. 834-cü ildə) çəkilir. Amaday vilayəti
Gizilbundadan şərqdə və Zikertudan cənub-şərqdə Qızılüzən çayının vadisində (çayın
cənubdan şimala axan hissəsində) yerləşib, cənuba və şərqə tərəf uzanırdı.
Amaday (Maday) tayfa ittifaqı Mada xalqının əsası, ölkə isə gələcək Mada
çarlığının özəyi oldu. Mada çarlığı tayfa ittifaqının yaşadığı ərazidə və ya sərhəd
rayonlarında yerləşən Kiyandan, Xurvindən, Mərlikdən, Sialkdan və başqa yerlərdən
əldə edilmiş arxeoloji materiallar həmin vilayətin əhalisinin təsərrüfat və
mədəniyyətinin nisbətən yüksək inkişaf səviyyəsindən xəbər verir. Əhali maldarlıqla,
əkinçiliklə və müxtəlif sənətlərlə məşğul olurdu.
E.ə. IX əsrin 20-ci illərində aşşurlular Maday tayfa ittifaqının ərazisinə
yenidən soxuldular, "paytaxtı" Saqbitu olan "çar" Xanaziruka ilə toqquşdular. Ağır
vuruşmalarda 2300 döyüşçü öldürüldü, 140 süvari döyüşçü əsir tutuldu. Neynəva
hökmdarı bu ölkədə 1200 məskəni viran qoydu.
Gizilbundadan şimalda Andia ölkəsi yerləşirdi. O, müasir Boqrovdağ silsiləsi
rayonunu, Qızılüzən (Səfidrud) çayının vadisini əhatə edirdi. Bu ölkənin adı III
Salmanasarın, III Adadnerarinin, II Sarqonun salnamələrində çəkilir. Tədqiqatçılar
güman edirlər ki, Andialılar hurridilli və ya Qafqazdilli tayfadır. E.ə. VIII əsrin