197
Madalıların dini-fəlsəfi təsəvvürləri yəhudi dininə, ilkin xristianlığa və yunan
fəlsəfi fikrinə müəyyən təsir göstərmişdi.
İran yaylasının ərazisində məskunlaşmağa başlamış Mada tayfalarının maddi
mədəniyyəti, incəsənəti və ideoloji görüşləri Xurvin, Marlik, Deyləman, VI Sialkda
abidələr qoyub getmiş tayfaların həyatının həmin tərəflərindən az fərqlənirdi. Bu
abidələrdə aşkar olunmuş incəsənət əşyalarından bəziləri bilavasitə "Avesta"
miflərindən çıxaraq "oxunur". Aşşur mətnlərindən əldə edilmiş onomastik məlumatlar
əsasında tam müəyyənliklə göstərilən dövrdə bəzi , hallarda (daha sonrakı dəlillər
üzrə bunu müəyyən etmək olar) "Avesta" formalarından fərqlənən qədim dinlərdən
birinin -mazdaizmin səciyyəvi cəhətlərinin Qərbi İran vilayətlərində təşəkkül
tapdığını iqrar etmək olar.
Ahura Mazda (Mazda, Ahura) adlanan əsas tanrıya, tanrıların kifayət dərəcədə
çoxsaylı dəstəsinə - çox zaman bir-biri ilə düşmənçilik edən dayvalara (antropomorf
quruluşuna malik olan naturalistik tanrılara) və ahuralara (əxlaqi səciyyəli
hakimiyyətə malik olan, şər qüvvələrinə qarşı mübarizə aparan tanrılara) əsaslanan bir
sıra dini sistemlər mazdaizm adlandırılır.
Kiçik Avestada olduğu kimi, iki əbədi başlanğıcın - Xeyirlə Şərin, İşıqla
Zülmətin bir-birinə qarşı qoyulmasında ifadə olunan dualizm mazdaizm üçün
səciyyəvi idi.
Madalıların maddi mədəniyyəti haqqında Mada qalalarının əks olunduğu
Aşşur təsvirləri, Mada paytaxtı Ekbatan zonasında, Baba-Cantəpədə və Nuşi-
Cantəpədə arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş dəlillər əsasında mühakimə
yürütmək olar.
Mada mədəniyyətinin daha erkən abidələri Luristanda, məşhur "Luristan
tuncları" zonasında aşkara çıxarılmışdır. Mövzularının bir qismi aşkar şəkildə Avesta
mənşəli olan Luristan tuncları əsil Mada incəsənətinin meydana gəlməsi və
inkişafında müstəsna dərəcədə mühüm rol oynamışlar. Baba-Cantəpə adlanan iri
məskən Mada mədəniyyətinin, xüsusilə tikinti sənətinin və memarlığının maraqlı
abidələrindən biridir. Bu məskən Luristanın Piş-e-Kuh adlı yerində, bir neçə təpədə
yerləşmişdir. Həmin məskən çoxtəbəqəlidir, II və III Dəmir dövrlərini (e.ə. X-Vl
əsrləri) əhatə edir. Məskənin erkən təbəqələri Madaya qədərki zamana aiddir.
Abidənin yalnız yuxarı təbəqəsi erkən Mada dövrü ilə bağlıdır. Bu məskən
mədəniyyət abidələrinə və memarlıq detallarına görə Mada memarlığının
Həmədandan təxminən 70 kilometr cənubda, əsrimizin 60-cı illərinin sonlarından
arxeoloji cəhətdən tədqiq olunan mühüm abidələrindən biri Nuşi-Cantəpə ilə yaxındır.
Nuşi-Cantəpə kompleksi geniş vadi üzərində yüksələn təbii təpənin zirvəsində
yerləşmişdir, əsasən, iki məbəddən, "qalaçadan" və sütunlu zaldan ibarətdir.
Memarlıq baxımından çox mürəkkəb olan mərkəzi od məbədi daha maraqlıdır. Bu,
səcdəgaha və minbərə malik olan, mərtəbəli romb şəklində ucaldılmış hündür
198
qüllədir. Həmin qüllədə "müqəddəs" od alovlanırdı və bu odun izləri ağardılmış çiy
kərpiclər üzərində qalmışdır. Görünür, bu məbəd Nuşi-Cantəpə ərazisində yalnız ən
qədim tikili deyil, habelə İranda zərdüştiliyin bütün tələblərinə cavab verən ilk
mazdaistik obyekt idi.
E.ə. VIII əsrin ortalarında, Mada tayfa ittifaqının və Mada dövlətinin başlanğıc
dövründə yaranmış, onun çiçəklənməsi dövründə də mövcud olmuş Nuşi-Cantəpə
kompleksi Selevkilər zamanınadək yaşamışdır. Erkən Mada dövrünün bütün
kompleksində Urartu və Aşşur mədəniyyətlərinin, xüsusilə memarlıq ənənələrinin
təsiri nəzərə çarpır.
Mada dövrünün tikililərinin qalıqları Qodin-təpədə, Sorx-i Dumbda
(Luristanda), VI Sialkda və başqa yerlərdə aşkara çıxarılmışdır. Bunlar xeyli
"Luristan tunc‖nun, silindrşəkilli möhürün tapıldığı Sorx-i Dumbdakı məbəd, Qodin-
təpədəki sütunlu zal və digər materiallardır.
Bəzi tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Mada incəsənətinin köklərini
ədəbiyyatda "Ziviyə dəfinəsi" və yaxud "Saqqız dəfinəsi" kimi məlum olan
kompleksdə axtarmaq Iazımdır. Dəfinə (bu əşyaların qəbirdən olduğu haqqında fikir
mövcuddur) 1947-ci ildə, Urmiya gölündən təxminən 100 kilometr cənub-şərqdə
yerləşmiş kiçik Ziviyə kəndinin yaxınlığında (Saqqız şəhərindən 40 kilometr
şərqdədir) təsadüfən aşkar olunmuşdur. Dəfinədə 350-dək qızıl, gümüş, tunc və
sümükdən hazırlanmış incəsənət əşyaları vardı. Əşyaların əsas kütləsini e.ə. VIII-VII
əsrlərə aid edirlər. Bir çox əşyalarda Urartu, Suriya-Finikiya və Aşşur incəsənətinin
təsiri maddiləşmişdir. Dəfinədə məlum olan Ön Asiya incəsənəti abidələrindən başqa
qarışıq üsluba malik olan əşyalar da təmsil edilmişdir. Qarışıq üsluba malik olan
əşyalarda Ön Asiyaya xas olan cəhətlər üslubun, texnikanın, təsvir detallarının yeni, o
zamanadək məlum olmayan cəhətləri ilə uzlaşır. Onlar bəzək əşyaları, silahlar,
insiqniyalar (ali hakimiyyət işarələri) və başqalarıdır. Bu əşyaların sırasında
qızıldan hazırlanmış pektoralı, qılınc dəstəyinin başlığını, qılıncın aşağı qismini,
diadema qırığını, düzbucaqlı medalları, gümüş nimçəni, at ləvazimatının gümüş və
tuncdan hazırlanmış detallarını göstərmək olar. Həmin əşyalar Mannada və qonşu
vilayətlərdə Həsənli, Marlik metalişləmə ustalarının xələfləri, yəni mannalılar
tərəfindən hazırlanmışdır. Həsənli-Luristan-Marlik-VI Sialk özünəməxsus dördbucaq,
Dəmir dövründə mövcud olmuş incəsənət əsasında madalıların, farsların və digər
xalqların incəsənətinin, yaranmaqda olan skif incəsənətinin elementlərinin təşəkkül
tapdığı ərazi idi. Skif incəsənətinin təşəkkül tapmasında e.ə. X-VIII əsrlərə aid olan
Luristan tunclarının da mühüm rolu vardı.
İlk dövrdə bütün Mada tayfaları üçün məcburi olan vahid dini sistem
olmamışdır. Madalılar arasında sonralar müəyyən dərəcədə "Avesta"da öz əksini
tapmış, habelə daha sonrakı dövrdə öz mövcudluğunu "bidətçi" təlimlər kimi davam