Tasdiqlayman” Koson 2-son kasb-hunar maktabi direktori I. M. Karimov

Taяnch tushunchalar:
Inersial va noinersial sanoq sistemalari,harakatning nisbiyligi
Mashg’ulot shiori:
O’qishga imkon borligi-bu buyuk BAXT!
(S.A.Chapligin)


2-Ilova
“Tushunchalar taxlili” usuli uchun o’quv topshirig’i:

1-Kichik guruh uchun topshiriq

TUSHUNCHA	MAZMUNI
Inersial sanoq sistemasi
Noinersial sanoq sistemasi
Harakatning nisbiyligi
Fazo va vaqt

2-Kichik guruh uchun topshiriq

TUSHUNCHA	MAZMUNI
Kuch
Sanoq sistemasi
Tangensial tezlanish
Inertlik

3-Kichik guruh uchun topshiriq

TUSHUNCHA	MAZMUNI
Dinomometr
traektoriya
Ko’chish
1 kN, 1MN,1mN,1mkN

4-Kichik guruh uchun topshiriq

TUSHUNCHA	MAZMUNI
Trayektoriya
Inertlik
Erkin tushish tezlanishi
Vektorlarni songa ko’paytirish va bo’lish

Nisbiylik prinsipining ochilishiga asosiy sabablardan biri, Yerning harakati, aniqrog‘i uning o‘z o‘qi atrofi da aylanishi haqidagi gipoteza bo‘ldi. Shunday savol tug‘iladi: agar Yer o‘z o‘qi atrofi da aylanadigan bo‘lsa, nega biz uni Yer sirtida o‘tkazilgan eksperimentlarda sezmaymiz? Bu muammo ustidagi muhokamalarda qatnashgan o‘rta asrda yashab ijod qilgan Nikolay Orema (XIV asr), Olovuddin Ali al-Qushchi (XV asr)lar quyidagi xulosaga keldilar: Yerning aylanishi uning ustida o‘tkazilgan tajribalarga ta’sir qilmaydi.Faraz qilaylik, siz sinfdoshlaringiz bilan birgalikda ulkan kemaning ichida, tashqi oynalari qoraytirilgan xonasida o‘tiribsiz. Shunda sinfdoshlardan biri hozir kema tinch turibdimi yoki harakatdami, degan savolni berdi.kichik bo‘lganda, jism gorizontal yo‘nalishda o‘zgarmas V_o tezlik bilan tekis harakat qiladi. Shuning uchun istalgan t vaqtdan keyingi gorizontal yo‘nalishdagi ko‘chishi yoki uchish uzoqligi quyidagicha hisoblanadi:




Tashqi palubaga chiqmasdan, buni qanday aniqlash mumkin? Bolalardan biri: “Kelinglar, tajriba o‘tkazib ko‘ramiz. Stoldagi buyumlardan birini tepadan pastga tashlab ko‘ramiz. Agar kema harakatsiz bo‘lsa, u vertikal tushadi. Harakatda bo‘lsa, tushish davrida kemaning poli oldinga ketib qolib, ozgina orqaga tushadiˮ, deb taklif qildi. Turli narsalar tashlab ko‘rilganda hammasi polga qarab tik holda aynan bir joyga tushdi. Demak, kema tinch turibdi, degan xulosaga kelindi. Tashqi palubaga chiqib qaralsa, kema bir tekisda chayqalmasdan suzib ketayotgan ekan! Demak, mexanik tajribalarni tinch turgan sinf xonasida o‘tkazilsa ham, to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan vagon yoki kema ichida o‘tkazilsa ham bir xil kechar ekan.Bunga birinchi bo‘lib Galiley o‘z e’tiborini qaratgan edi. Galiley ham siz faraz qilgandek, ulkan kema ichida kuzatilayotgan mexanik jarayonlar, agar kema to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan bo‘lsa, xuddi tinch turganda qanday kechsa, shunday borishini yozib qoldirgan. Bunda sanoq sistemasi sifatida Yer emas, balki harakatlanayotgan vagon yoki kema olinadi.Ti nch holatda turgan yoki nisbatan to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sanoq sistemalari inersial sanoq sistemalari deyiladi.
sarflanganvaqtgabog'liqkattalik. Tezliknafaqatharakattezligi, balkiuningyo'nalishinihamko'rsatadiganvektorkattalikdir.





Tajribalar inersial sanoq sistemalarida soatlar bir xil davr bilan yurishini ko‘rsatdi.Jismlarning ko‘chishi sanoq sistemalarida bir xil bo‘lmaydi. Chunki harakatlanayotgan vagon ichidagi odamning vagonga nisbatan ko‘chishi Yerga nisbatan ko‘chishidan kichik bo‘ladi. Jism massasini tinch holatda turgan vagon ichida o‘lchanganda ham, to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan vagonda o‘lchaganda ham bir xil chiqadi.Shunday qilib, inersial sanoq sistemalarida vaqt, massa, tezlanish va kuch bir xil (invariant) bo‘ladi.Tinch holatda turgan sanoq sistemasida kuch F ga, massa m ga, tezlanish a ga teng bo‘lsa, to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sistemada mos ravishda F', m' va a' bo‘ladi. F = F'; m = m' va a = a' bo‘lganligi tufayli, Nyutonning ikkinchi qonuni F = F' = ma yoki F' = m'a' kabi ifodalanadi. Bundan Nyuton qonunlari barcha inersial sanoq sistemalarida o‘rinli bo‘lishi kelib

4-Slayd

Egrichiziqbo‘ylabharakatlanayotganjismningko‘chishiuningbosibo‘tganyo‘ligatengbo‘lmaydi. Shuningdek, gorizontalInersiya kuchlariga misol sifatida aylanayotgan sistemadagi markazdan qochma kuchni ko’rsatish mumkin. Franso’z olimi Koriolis yerni aylanishini hisobga olib, yerdagi jismlarnig harakatini ko’rib chikdi va yerda meridian bo’ylab harakatlanayotgan jismlarga qo’shimcha inersiya kuchlari ta’sir qilishini aniqladi. Bu inersiya kuchini Koriolis kuchideyiladi. otilgan jismning harakati davomida tezlik vektorining moduli va yo‘nalishi uzliksiz o‘zgarib turadi.

5-Slayd

I.Nyuton qonunlari faqat inersial sanoq sistemalarda to’g’ri bo’ladi. Lekin biror inersial sanoq sistemaga nisbatan tezlanish bilan harakatlanayotgan boshqa sanoq sistemasini ko’rsak, u noinersial sanoq sistema bo’ladi. Bunday noinersial sanoq sistemalarda harakat qonunlarini ko’rgarda asosiy kuchlar bilan birga yana qo’shimcha inersiya kuchlarideb ataluvchi kuchlarni hisobga olinadi.
Bunday holda dinamikaning tenglamalaridan foydalansa bo’ladi, faqat noinersial sanoq sistemalarda Nyutonning II qonuni quyidagicha yoziladi.