«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Bug’doy kenja turlarini etalonlar bo’yicha aniqlash. Odat-da namunaetalonlar markazlashtirilgan tartibda DDI (Davlat Don Inspeksiyasi) nazoratida tayyorlanadi. Ushbu etalonlardan foydalanib don qabul qilish manzilgoxlari va turli korxonalar-ning laboratoriyalari har yili ishchi etalonlar tayyorlashadi. Ishchi etalonlarni tayyorlash uchun xo’jaliklardan kelayotgan yangi hosil donidan foydalaniladi.
Taqqoslashda qulaylik uchun maxsus romchadan (31-rasm) foydalanish tavsiya etiladi. Bu romcha yupqa taxtacha yoki faner va orgshishadan dastali quti shaklida tayyorlanadi. Romcha bir-biridan ajratilgan 4 seksiyaga bo’lingan. Romcha o’rtasida kvadrat darcha bo’lib, u romchaning orqasida joylashgan eshikcha bilan yopiladi.
Kenja turni aniqlashda tekshirilayotgan don namunasini romcha o’rtasiga joylanadi, eshikcha yopiladi va uning ranggini seksiyalardagi namuna etalonlar bilan taqqoslanadi. Yuqorida qayd etilganidek, don ranggini kun yorug’ida yaxshi aniqlash mumkin.
Kuchli va qattiq donlarni DAST bo’yicha ta’riflash. Kuchli bug’doy tarkibida ko’p oqsil (quruq modda hisobiga 14% dan kam emas) miqdori, yuqori oynasimonligi bilan (60% dan kam emas), ko’p kleykovina mavjudligi 28% dan kam emas), yaxshi egiluvchanligi bilan ta’riflanadi. Kuchsiz bug’doyga kuchliligini qo’shish bilan uning non yopilish sifatlarini yaxshilash mumkin. O’rtacha kuchli bug’doy o’rtacha miqdordagi oqsil (14% dan kam), yomon oynasimonligi, kleykovinaning ozligi (25% dan kam emas), kleykovinaning kam egiluvchanligi bilan ta’riflanadi. Bunday bug’doydan kuchli bug’doy qo’shmasdan xam yaxshi sifatli non olish mumkin.

1-rasm. Don ranggini taqqoslovchi

romcha
Kuchsiz bug’doy avvalgi guruhdan oz miqdordagi oqsil (11% dan kam), yomon oynasimonlik (40% dan kam), oz miqdordagi kleykovina (25% dan kam), past sifatli kleykovina (yomon egaluvchan) bilan farq qiladi. Kuchsiz bug’doydan sifatsiz non chiqadi. Yaxshi non yopish uchun bunday donlarga kuchli bug’doy qo’shish zarur.
Donlar DAST bo’yicha quyidagi talabalarga javob berishi lozim:

1. 
   
   Ranggi ushbu tur va kenja turga mos keladigan;
   
2. 
   
   Hidi sog’lom bug’doy doniga mos;
   
3. 
   
   Holati sog’lom holda qizimaydigan;
   
4. 
   
   Namligi mamlakatning janubiy tumanlari uchun 17 foizdan ko’p emas, boshqa tumanlar uchun 19 foizdan ko’p emas;
   
5. 
   
   Asl og’irligi O’zbekiston uchun o’rtacha – 750 gr. dan kam emas;
   
6. 
   
   Begona aralashmalar miqdori 5 foizdan ko’p emas (jumladan, mayda tosh 1 foizdan ko’p emas, qiyinchlik bilan ajratiladigan aralashmalar 2 foizdan ko’p emas, zararli aralashmalar 1 foizgacha, trixodesma inkanum bo’lishi umu-man ta’qiqlanadi; 7. Don aralashmasi miqdori – 15 foizdan ko’p emas (jumladan, ungan donlar – 1 foizgacha);
   

8. 
   
   Kleykovina miqdori – 28 foizdan kam emas;
   
9. 
   
   Kleykovina sifati – 1 guruhdan quyi emas;
   
10. 
    
    Ombor zararkunandalari bilan zararlanishiga umuman yo’l qo’yilmasligi;
    
11. 
    
    Bug’doyning boshqa turlari miqdori – 10 foizgacha. Yuqorida qayd etilgan talablarga javob beradigan kuchli bug’doylarga I va IV turlarni (1, 2 va 3 kenja turlari) III turni I – tur kenja turi kiradi.
    

Qabul qilish omborlarida donni topshirishda navli ekinzorlar aprobasiya dalolatnomasi yoki nav guvohnomalari bo’lishi shart. Qattiq bug’doy yumshoq bug’doydan bir qator biologik va morfologik belgilar bilan farq qiladi. Qattiq bug’doy doni yirik cho’zinchoq, burchak-qovurg’ali, don oxirida soqolchasi umuman bo’lmaydi yoki juda kamligidan uni lupasiz anglash qiyin. Endosperm konsisten-siyasi oynasimon. Don ranggi to’q tusli yoki och qaxrabo, ammo qizg’ishi ham uchraydi. Qattiq bug’doydan past sifatli non chiqadi, shuning uchun boshqa un bilan aralashtirilgan ma’qul.

Vazifa: talabalar 2-3 guruhga bo’linadi, har bir guruhga eng kamida 3 xil bug’doy namunalari beriladi. Talabalar ishni bajarish tartibida keltirilganidek, uni tur va turkumini, shuningdek sifat ko’rsatkichlarini aniqlashadi.