International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION
TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS
281
https://interonconf.org
VEKTORLAR
VA ULARNING TADBIQLARI
Rahmonov Erkin Sodiq o’g’li
Toshkent kimyo-texnologiya instituti Shahrisabz filiali o’qituvchisi
Salomov Muxtor Muzaffar o’g’li
Shahrisabz tuman 2-kasb hunar maktabi o’qituvchisi
Kalit so’z va tushunchalar:
Vektor; pozitsion vektor; kuch; tezlik; kimyo, biologiyada
vektor tushunchasi.
Key words and concepts:
Vector;
position vector; strength; speed; vector concept in
chemistry, biology.
Ключевые
слова
и
понятия
:
Вектор
;
вектор
положения
;
власть
;
скорость
;
векторная
концепция
в
химии
,
биологии
.
Vektorlarning fizik, mexanik jarayonlardagi tatbiqlari.
Vektorlar haqida asosiy tushunchalarni berib bo’lgach, ularning turli sohalardagi talqinini
ham qisqacha aytib o’tish kerak. Misol uchun kimyoda vektorlar nima ma’noni beradi?
Ma’lumki, kimyoviy jarayonlarning to’g’ri chizig’i koordinata boshidan albatta o’tadi.
Ixtiyoriy
fazoni vektorlar orqali ifodalab bo’lgani uchun, kimyoviy jarayonga mos keluvchi vektor o’sha
jarayonning to’g’ri chizig’ida yotadi. Odatda bunday vektorlarni radius-vektorlar deb ataladi va
ularning boshi koordinata boshi bilan ustma-ust tushadi. Demak, kimyoda ixtiyoriy kimyoviy
jarayon unga mos keluvchi vektorning fazodagi joylashuvi bilan xarakterlanadi desak bo’ladi.
Biologiyada esa bir organizmdan boshqa organizmga parazit tashuvchi organizmni vektor deb
atash mumkin. Misol uchun, Vabo kasalligini
tashuvchi kalamushlar, bezgak kasalligini
tashuvchi chivinlar va hakazo. Iqtisodiyotda vektorlar juda ko’p ishlatiladi. Vektorlarning
komponentalari turli mazmundagi kattaliklarni o’zida
aks ettirib, iqtisodiy masalani kompakt
ifodalab, kerakli hisoblashlarni oson bajarishda juda qo’l keladi. Misol uchun bir tekstil fabrika
3 turdagi mahsulot ishlab chiqarsa, 3 komponentali vektor orqali
shu fabrikaning ishlab
chiqaradigan mahsuotlarini ifodalash mumkin. Keyingi hisoblashlarda vektorlar ustidagi
amallar orqali kerakli natijalarni olish mumkin bo’ladi.
Quyida vektorlarning tatbiqlarini ko’rgazmali tarzda tushuntirishga harakat qilaylik. Misol
uchun quyidagi amaliy masalani qaraylik:
Masala
Alijonning mashinasi loyga botib qoldi. Uni loydan chiqarish uchun traktor yordamga olib
kelindi. Arqonning bir uchi Mashina oldiga bog’lanib, ikkinchi uchi traktorga bog’landi hamda
Alijonning o’zi mashinani ortidan itarib uni loydan chiqarishni boshladilar. Traktor mashinani
gorizontal yo’nalishda 300 kuch bilan tortsa, Alijon mashinani 150
kuch bilan, lekin ma’lum
burchak ostida (15 gradus) itaradi (rasmga qarang). Umumiy ta’sir kuchini aniqlang.
International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION
TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS
282
https://interonconf.org
masini topish uchun ularning vektorlarini aniqlab olamiz.
Gorizontal yo’nalishdagi vektorning boshi va uchini deb olsak, bu vektorni deb yozsak
bo’ladi.Keyingi vektor esa uzunligi va o’qining musbat yo’nalishidan
burchak ostida
yo’naltirilganligi uchun . Ikki yo’nalishdagi kuchning birlashmasini topish uchun ularni
vektorlarini aniqlab olamiz. Gorizontal vektorning boshi deb yozib olamiz. Shunda yig’indi
vektor ga teng bo’ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Минорский
В
.
П
.,
Сборник
задач
по
высшей
математике
-
М
.:2004.
2. Danko P.E., Popov A.G., Kojevnikova T.YA. ”Oliy matematika misol
va masalalarda”1-qism. T.2007.
3. Sodiq
o’g’li
R.
E.
KOMPLEKS
O’ZGARUVCHILI
FUNKSIYALAR
//INTERNATIONAL SCIENTIFIC RESEARCH CONFERENCE. – 2023. –
Т
. 2. –
№
. 13.
–
С
. 109-111.
4. Sharaxmetov SH., Naimjonov. B., Iqtisodchilar uchun matematika.
Darslik - T.: 2007.