2013
7
dəyişənin Avtoreqressiya (AR), sürüşkən orta
(MA) və ya ARMA prosesi olduğu təyin
edilir.
Vektor Avtoreqressiv (VAR) modelləri struktur
modellərdən fərqli olaraq sərbəst parametrlərə
malikdir.
Parametrlər
üzrə
heç
bir
identifikasiya
məhdudiyyətləri
nəzərdə
tutulmadığından, VAR modelləri tarixi
statistik məlumatlara daha yaxşı uyğunlaşma
imkanına malikdir.
VAR modelini qurmaq üçün iqtisadi əlaqəyə
malik olması ehtimal edilən bir neçə statistik
dəyişənlər seçilir və istifadə olunan bütün
dəyişənlər endogen dəyişənlər olaraq qəbul
edilir.
Bu
zaman
qiymətləndiriləcək
dəyişənlərin laqları bir-biri üzərinə reqressiya
edilir. Lakin, ARIMA modelində olduğu kimi,
əvvəlcə daxil olan dəyişənlərin stasionarlığı
yoxlanılır və daha sonra stasionar dəyişənlərin
VAR modeli qurulur
6
.
İnflyasiyanın
proqnozlaşdırılması
zamanı
struktur əlaqələrinə və nəzəriyyəyə əsaslanan
modellərdən - struktur əlaqələrini təsvir edən
vahid tənliyə əsaslanan modellərdən və
çoxtənlikli makroiqtisadi modellərdən də geniş
istifadə edilir.
Təktənlikli struktur əlaqəli modelə misal
olaraq Fillips əyrisini göstərmək olar. Fillips
əyrisi 70-ci illərdə makromodellərin tərkibinə
inteqrasiya edilərək istifadə edilirdi. Lakin,
Fridman ―Monetar siyasətin rolu‖ məqaləsində
göstərmişdir ki, işsizlik və inflyasiya arasında
6
1
p
i
t
0
i-p
t-p
t
y
A
A y
ε
,
Burada:
1
2
(
,
...
)
t
t
mt
y
y
y
t
y
-
m ölçülü vektor,
t
ε
isə m ölçülü xətalar vektorudur.
mövcud olan neqativ əlaqə özünü doğrultmaya
da bilər. 70-ci illərdə baş
verən tənəzzül Fillips
əyrisinin
iflasına
səbəb
oldu.
Lakin,
neoklassiklərlə başlayan iqtisadi fikir inqilabı
və modelləşdirmə işində mikro agentlərin
qərarvermə mexanizminə istinad edilməsi
Yeni Fillips əyrisinin (YFƏ) yaranmasına
səbəb oldu.
YFƏ inflyasiyanın gələcək dövrün inflyasiya
gözləntisi və marjinal xərc ilə asılılığını
göstərir
7
. Onun nəzəri modeli isə monopolistik
rəqabət mühitində firmaların mövcudluğu
fərziyyəsinə əsaslanır. Nominal friksionlar
modelə firmaların və/və ya işçilərin nominal
qiymət və əmək haqlarını yeniləmək tezliyində
məhdudiyyət
kimi
daxil
edilir.
Bu
məhdudiyyətin bir nəticəsi qiymət və maaşın
müəyyənləşdirilməsi zamanı gələcəyin nəzərə
alınmasıdır. Buna səbəb iqtisadi agentlərin
qiymət/maaş səviyyəsini tənzimləyərkən təyin
edilən qiymətin/maaşın hazırkı dövrdən daha
çox vaxt ərzində qüvvədə qalmasına dair
gözləntiləridir.
Mərkəzi bankların makroiqtisadi proqnozlar
çantasında hibrid və güclü nəzəri əsasları olan
modellərə də rast gəlinir. Hibrid modellər qısa
müddətdə empirik, uzun müddətdə isə nəzəri
uyğunluğu özündə ehtiva etmiş modellərdir.
Bu
modellərdə
iqtisadiyyatın
müxtəlif
sektorları arasında mövcud olan əlaqələr
tənliklər sistemi vasitəsi ilə ifadə edilir. Həmin
tənliklərdən bəziləri inflyasiyanın digər makro
dəyişənlərdən asılılığını göstərir.
7
t
t
t
t
mc
E
}
{
1
,
burada
t
- inflyasiyanı
t
mc
- isə marjinal xərci ifadə edir.
2013
8
Analitik təhlillərin hazırlanmasında nəzəri
uyğunluğu əsas götürmüş modellərə misal
olaraq Dinamik Stoxastik Ümumi Tarazlıq
(DSÜT) modellərini göstərmək olar. DSÜT
modelləri mikro səviyyədə iqtisadi agentlərin
qərarvermə mexanizmini modelə daxil edərək
müxtəlif makroiqtisadi dəyişənlər arasında
əlaqələri görməyə imkan verir. Bu zaman
inflyasiya Yeni və ya Hibrid Fillps əyrisi
vasitəsi ilə proqnozlaşdırılır. Lakin, YFƏ
modelə tək tənlik kimi deyil, sistemin bir
tənliyi kimi daxil edilir.
Qeyd edək ki, Fillips əyrisinin sistem
daxilində ekonometrik qiymətləndirlməsi onun
təcrübədə özünü doğrultma hallarını artırır.
Məsələn, Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün 2003-
2009-cu illər üzrə qiymətləndirilən Fillips
əyrisinin statistik əhəmiyyətli olmadığı
müəyyən edilmişdir. Bu da həmin dövr üçün
YFƏ-nin
mövcudluğunu
şübhə
altına
qoymuşdur. Əksər iqtisadi ədəbiyyatda bir çox
ölkələr üçün YFƏ üzrə qiymətləndirmələr
onun statistik əhəmiyyətli olmadığını göstərir.
Lakin, bəzi iqtisadçılar YFƏ-nin iflasını onun
çoxsistemli tənliyin bir bərabərliyi kimi deyil,
vahid
tənlik
kimi
qiymətləndirməsinə
bağlamışlar.
Qarışıq metod kimi təsnifləşdirilən Bayez
ekonometrikası
8
özündə statistik metodologiya
ilə insan mühakiməsini birləşdirir. Bu zaman
yeni faktlar əsasında Bayez teoremindən
9
istifadə edilərək statistik proqnozlar yenilənir.
8
statistik məlumat və parametrlər arasındakı əlaqə:
?????? ???????????????????????????????????????????????? ???????????????????????? =
?????? ???????????????????????? ???????????????????????????????????????????????? ??????(???????????????????????????????????????????????? )
??????(???????????????????????? )
9
Bayes teoremi istənilən hadisə üzrə onunla statistik
qarşılıqlı əlaqədə olan hadisənin baş verməsi şəraitində
ehtimalı müəyyən etməyə imkan verir.
Proqnozlaşdırma zamanı istifadə edilən VAR
modelinin Bayez ekonometrikasında qarşılığı
Bayez - VAR (BVAR) modelidir. Təcrübə
göstərir ki, digər proqnoz alətləri ilə
müqayisədə BVAR modelinin proqnoz xətası
kiçikdir.
BVAR modelindən proqnoz aləti kimi istifadə
edərkən
üstün (―prior‖) olaraq
hansı
informasiyanın istifadəsi sualı ortaya çıxır. Bu
məqsədlə ədəbiyyatda
informativ və qeyri-
informativ priorlara müraciət edilir. İnflyasiya
proqnozu üçün geniş istifadə olunan prior
Minnesota
10
priorudur. DSÜT modelindən
alınmış informasiyadan faydalanaraq qurulan
BVAR
modeli
BVAR-DSÜT
modelinin
yaranmasına səbəb olmuşdur.
Real məzənnənin determinantları
İqtisadi modellərin qurulması və bütövlükdə,
dünya iqtisadiyyatında qlobal proseslərin
təhlili
zamanı istifadə olunan mühüm
makroiqtisadi göstəricilərdən biri valyuta
məzənnəsidir. Valyuta məzənnəsində baş
verən dəyişiklik (bahalaşma və ya ucuzlaşma)
və bunu müəyyən edən səbəb və göstəricilər
bir
çox
məşhur
tədqiqatların prioritet
mövzularından olmuşdur. Əksər tədqiqat
işlərində determinantlarla yanaşı məzənnənin
müxtəlif amillərdən təsirlənmə səviyyəsi də
müəyyən edilmişdir.
Fiskal sektor baxımından real məzənnədəki
dəyişikliyin kəmiyyəti yalnız devalvasiya
10
VAR modelində parametrlər asılı dəyişən və laqlardan
ibarətdir. Eyni zamanda makroiqtisadi göstəricilər sistemi
aylıq, rüblük və illik dəyişənlərdən ibarət olmaqla məhdud
müşahidələrə malikdir. Bayes metodunda isə empirik
qiymətləndirmə
ən kiçik kvadratlar üsulu ilə bu
məhdudiyyəti aradan qaldırmağa imkan verir. Bu, Minnesota
prioru adlanır.