295
Dəməşqə köçürmək oldu. Xəlifəlik üzərindəki ixtilaf islamda Əlinin törəmələri və
həqiqi idarəedənlər kimi hesab olunan şiələrlə, həqiqi xəlifələr olan Əməvilərin
törəməsi olduqlarını iddia edən sünnülər arasında bölünmə meydana gəldi. İslamın
belə parçalanması bizim günlərə qədər davam edir və hətta beynəlxalq
münasibətlərə də öz təsirini göstərməmiş qalmır.
Lakin daxili ixtilaf islamın ekspansiyasını dayandırmadı. VIII əsrin
başlanğıcında Aralıq dənizinin qərb və şərq qurtaracaqlarına yeni hücumlar həyata
keçirildi. Şimali Afrikadakı uğurlarından sonra, müsəlmanlar Gibraltar boğazını
keçib, 711-ci ildə İspaniyanın içərilərinə girdilər. Vestqot çarlığı süqut etdi və 725-
ci ildən İspaniyanın əksər ərazisi paytaxtı Kordoba olmaqla müsəlman dövlətinə
çevrildi. 732-ci ildə müsəlman ordusu Cənubi Fransaya yürüş edəndə, Puatye
yaxınlığında məğlub edildi. Avropada müsəlman ekspansiyası dayanmağa məcbur
oldu.
Bu vaxt, 717-ci ildə müsəlman qüvvələri Bizans imperiyasını məhv etmək
ümidi ilə Konstantinopola hücum etdilər. 718-ci ilin yazında bizanslılar müsəlman
donanmasını darmadağın etdilər və Bizans imperiyasını, müəyyən dərəcədə isə
xristian Avropasını xilas etdilər. Çünki Konstantinopolun yıxılması, heç şübhəsiz,
Şərqi Avropaya müsəlman müdaxiləsinə qapıları açacaqdı. Bizans imperiyası və
islam bu vaxt Cənubi Kiçik Asiyada yüngül sayılmayan bir sərhəd qurdular.
Ərəb irəliləyişi nəhayət sona çatdı, lakin bu köhnə Roma imperiyasının
Cənubi və Şərqi Aralıq dənizi hissələrinin işğalından əvvəl baş vermədi. İslam
həqiqətən də köhnə Roma imperiyasının varisinə çevrildi. İmperiyanın bu hissəsi
inkişaf etmiş ərazi idi və yeni Ərəb imperiyası onun işğalından böyük fayda
götürdü.
Əməvi sülaləsi bu vaxt nəhəng imperiyanı idarə edirdi, Bizans və Persiya
sivilizasiyaları ilə əlaqədə olmuşdu. Nəticədə, yeni Ərəb imperiyası yunan
mədəniyyətinin, həmçinin qədim Yaxın Şərqin köhnə sivilizasiyasının təsirinə
məruz qaldı. İşğalçıların uşaqları yeni qaydada təhsil alırdılar
və parlaq mədəniyyət
yaradırdılar. Bu mədəniyyət Qərbi Avropaya da hökmən öz intellektual təsirini
göstərməmiş qalmadı.
İslamın tarixində heç vaxt məcburi şəkildə başqa dinə mənsub olanların
islama keçməsi baş verməmişdi, islam imperiyasının işğalları da yerli əhalinin
müsəlmanlığa kütləvi qəbul edilməsi ilə müşayiət olunmamışdı. Yalnız sonralar
osmanlıların Balkanları zəbt etməsi vaxtı iki yerdə - Bosniya və Hersoqovinada və
Albaniyanın bir hissəsində əhali kütləvi şəkildə islam dininə keçmişdi. Ona
görə də
islamın yayılmasını işğallarla, silah gücünə baş verdiyini iddia etmək
ədalətsizlikdir, böhtandır. Ərəb ordusunun ayağı dəymədiyi yerlərdə də başqa
dinlərdən islama keçmək baş verirdi, çünki yəhudilərin dinindən fərqli olaraq
başqa dinlərdən islama keçmək qadağan olunmurdu. Allaha inam gətirən hər bir
adam üçün bu dinin qapıları açıq idi. XV əsrdə Malakka yarımadasındakı eyni adlı
krallığın banisi knyaz Parameşvara müsəlmanlığa keçmişdi. Burada ərəb
ordusundan əsər-əlamət yox idi. Bu hərəkəti ilə o, tacirlərin, xüsusən də ərəb
tacirlərinin dəstəyinə yiyələndi, həm də XIII əsrin sonundan islamın yayıldığı
Sumatranın şimali-qərb hissəsindəki dövlətlərlə onun yaxınlaşmasına şərait