Telman orucov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
302 Xəyyam materialist görüşlərin tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Həmin illərin müsəlman cəmiyyəti kifayət dərəcədə azad və açıq, ayrı düşüncələrə və görüşlərdəki fərqlərə dözümlü idi. Elmi işə hörmətlə və sevinclə yanaşılırdı. Öz imperiyasının başlanğıcından ərəblər işğal etdikləri ərazilərin mədəniyyətlərini könüllü olaraq həzm etmək qabiliyyətlərini nümayiş etdirdilər. Ərəblər həqiqətən də Roma imperiyasının yunan-Roma mədəniyyəti qalıqlarının varisləri oldular. Onlar ciddi-cəhdlə Bizans və Persiya mədəniyyətlərini assimilyasiya etdilər, VIII-IX əsrlərdə çox sayda yunan, Suriya və Persiya elmi fəlsəfi əsərlərini ərəb dilinə tərcümə edildi. Cənubi Aralıq dənizi ətrafında və Yaxın Şərqdə aparıcı və müsəlmanlar üçün tələb edilən dil olan ərəb dili həqiqətən də beynəlxalq dilə çevrildi. Qərbi Avropa əsasən əkinçiliklə məşğul olan kənd dünyası kimi mövcud olduqda, müsəlmanlar parlaq şəhər mədəniyyəti yaratdılar. Səhralardan çıxmış kimi güman edilən bu insanların belə gözəl şəhərlər salmasına avropalılar təəccüb qalmaya bilməzdilər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, ərəblər Bizansdan və Persiyadan şəhər salma ənənələrini götürmüşdülər, tarixdəki ilk şəhərlər isə qonşuluqdakı Mesopotamiyada – Şumerdə mövcud olmuşdu. Ona görə də müsəlman imperiyasında Bağdad və Qahirə kimi yeni şəhərlərdə, həmçinin İspaniyada Əməvi xilafətinin paytaxtı Kordobada belə yüksək şəhər mədəniyyətini görmək olardı. X əsrdə güman ki, 100 mindən çox (bəzi mənbələrdə isə əhalinin sayını 500 min olduğu göstərilir) əhalisi olan Kordoba Avropanın Konstantinopoldan sonra ən böyük şəhəri idi. Burada 70 ictimai kitabxana var idi, xəlifənin özəl kitabxanasında əlyazmaların sayı 400 minə çatırdı. Xəlifə əl-Hakim dünyanın müxtəlif guşələrindən kitabları toplamışdı və sonra onlar ərəb və latın dillərinə tərcümə edilmişdi. Bunlara coğrafiyaya aid kitablar da daxil idi. Onlar sonralar Qərb dənizçiləri və tacirləri üçün əlverişli vəsait rolunu oynadı. Məktəblər açıldı və Kordobadakı böyük məscid (ispanlar onu “meskida” adlandırırlar) islam dünyasının hər tərəfindən gələn alimlərin mərkəzinə çevrildi. Kordobada çox sayda qadınlar müəllim və kitabxanaçı kimi fəaliyyət göstərirdilər. Kordoba ilə yanaşı İspaniyanın digər şəhərləri Qranadada və Sevilyada məşhur məktəblər yaradıldı, onlarda hüquq, fəlsəfə, ədəbiyyat, matematika, təbabət, astronomiya, tarix və coğrafiya öyrədilirdi. İslam şəhərlərinin fiziki cəhətdən fərqli qaydada meydana çıxması, həm də bütövlükdə onlar tərəfindən müəyyən arxitektura xüsusiyyətlərinin istifadə edilməsinə borclu idi. Onlara şiş uclu tağlar, naxışlı pəncərələr və xüsusi növ tikililər daxil idi. Axırıncılara saraylar, fəvvarəsi və ayrıca meydanı olan ictimai binalar, ibadət üçün məscidlər, ictimai hamamlar, bazarlar və ya ticarət meydanları aid idi. Müsəlmanlar öz binalarını unikal dekorativ rəsmlərlə bəzəyirdilər, bu da canlı varlıqların təsvirindən dinin qadağasına görə qaçmağa imkan verirdi. Canlıların təsvirinə islam tabu qoyduğuna görə müsəlman ölkələrində miniatür sənəti istisna olmaqla rəssamlıq inkişaf etməmişdi, bunun əvəzində arxitekturaya və həndəsi fiqurlardan naxış kimi istifadə edən xalçaçılıq sənətinə böyük diqqət verilirdi. Kordoba ilə yanaşı digər islam şəhərləri də çox sayda kitabxanalara malik 303 olmaları ilə fərqlənirdilər. Bağdadın otuzdan artıq kitabxanası var idi, Qahirədəki kitabxanada 1,1 milyon ədəd əlyazma saxlanırdı. Qay Yuli Sezardan sonra xəlifə Ömər növbəti dəfə məşhur Aleksandriya kitabxanasını yandırmışdısa, sonralar ərəblər tarixdə analoqu olmayan zəngin kitabxanalar şəbəkəsi yaratmışdılar. Ərəb imperiyasının mövcudluğunun ilk bir neçə əsri ərzində islam dünyası antik sivilizasiyaların elmi və fəlsəfi əsərlərini qoruyub saxlamaqla, bəşəriyyət üçün əvəzsiz bir xidmət göstərdi. Qədim Romada vətəndaş müharibəsi vaxtı çoxlu günahsız qan axıtmış diktator Sulla təkcə bir əməlinə görə - Aristotelin əsərlərini Afinada tapıb, üzə çıxardığına və elm aləminə bəxş etdiyinə görə ehtiramla yad edilirsə, onda islam cəmiyyətləri antik dünyanın elmi və fəlsəfi incilərini hifz edib, üzə çıxardıqlarına görə bütövlükdə bəşəriyyətin hansı böyük minnətdarlığına layiq görülməlidir? Əgər Qədim Yunanıstan inkişaf etmiş sivilizasiyanın, elmin və mədəniyyətin beşiyi sayılırsa, bu beşikdə bəslənən uşağı unutqanlıq xəstəliyindən sağaldıb, dünyaya çıxaran islam mədəniyyəti ən böyük tərifə layiqdir. Qədim yunan filosofları Avropada əsasən tanınmadıqları bir vaxtda Platonun və Aristolelin mühüm əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilmişdi. Onlar Bağdaddakı “Beyt ül-hikmə” adlanan kitabxanaya qoyulmuşdu. Burada onlar müsəlman alimləri tərəfindən oxunur və öyrənilirdi. Ərəb alimləri arasında Platon və Aristotel o qədər sevilirdi ki, onları bir qədər “özününküləşdirmişdilər”, adları ərəb dilindəki tələffüzə uyğun qaydada “Əflatun” və “Ərəstun” kimi işlədilirdi. “Beyt ül-hikmə” həmçinin matematikaya aid Hindistandan gətirilmiş mətnlərə malik idi. Qədim mətnlərin qorunub saxlanmasında kağızdan istifadə də böyük köməklik göstərdi. Kağız istehsalı VIII əsrdə Çindən götürülmüşdü, bu ölkədə isə bu materialdan bizim eranın 105-ci ilindən istifadə edirdilər. Ləngimədən, VIII əsrin sonunda Bağdadda Barməkilər kağız fabriki tikdirmişdilər. Tezliklə kitab satanlar və kitabxanalar meydana gəldi. Antik əsərlərin ərəb dilinə tərcüməsi ilə iş bitmirdi. Sonralar onlar ərəb dilindən latın dilinə tərcümə edildi və Avropa universitetləri yarandıqdan sonra bu elm dünyasından çoxlu fayda götürdülər. İslam alimlərinin Qərb üçün klassik bilikləri qoruyub saxlamalarına görə layiq olduqları müvafiq tərifi almaları ilə yanaşı, onlar öz elmlərini də xeyli irəli aparmışdılar. Burada matematika və təbiət elmlərinə onların göstərdiyi böyük köməyin sübutu ilə müqayisədə digər hansısa bir yerdə buna bənzər şəhadəti tapmaq qeyri-mümkündür. Matematikada və astronomiyada onların nailiyyətlərinin siyahısı ayrılıqda böyük təəssürat yaratmaq gücünə malikdir. Müsəlmanlar Hindistandan sıfır rəqəminin işlədilməsi daxil olmaqla ədədi sistemi qəbul edib Qərbə ötürdülər. Avropada bu ərəb sistemi kimi tanındı və Roma rəqəmlərinin ağır və böyük yer tutması ilə müqayisədə hesab əməliyyatında əslində inqilab yaratdı. IX əsr Persiya matematiki əl-Xarəzmi cəbr fənnini icad etdi. Müsəlman astronomlar əl-Mamun tərəfindən Bağdadda qurulan rəsədxanada ulduzların mövqelərini öyrənirdilər. Onlara Yerin kürə şəklində olması və çox sayda ulduzların adı məlum idi. Onlar həmçinin ulduzlar barədə biliklərini dəqiqləşdirdilər, bu, dənizçilər tərəfindən göy cisimlərinin mövqeyini müşahidə etməklə öz olduqları yeri müəyyən etmək üçün bir vasitə kim istifadə edilirdi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|