Torpaqlarin

 
118 
SOSİAL-EKOLOJİ  XÜSUSİYYƏT  (Sosio-Ecological 
Characterization) – “Ekoloji xüsusiyyət” konsepsiyası(bax) 
əsasında  əsaslanmışdır və idarəetmə  məqsədləri ilə insan 
fəaliyyətləri və ekosistem haqda mövcud biliklərin sintezinə 
strukturlу yanaşmadı.  Əsas məqsəd – ekosistemlərin idarə 
edilməsini başa düşmək üçün təbii sərvətlərdən istifadə edənləri 
əlaqələndirməkдир  (J.Kineman, B. Parks, 1996). 
 
SSRİ-nin ARİD ƏRAZİLƏRİNİN ANTROPOGEN SƏH-
RALAŞMA XƏRİTƏSİ  (Anthropogenic desertification Map 
of Arid territories in the USSR) – 1987-ci ildə Orta Asiya 
respublikalarının aparıcı elmi təşkilatları tərəfindən 1:2,5 mln. 
miqyasında, BMTİP/FAO-nun “Səhralaşmanın qiymətlən-
dirilməsi və  xəritələşdirilməsi” metodikasını (bax) qeydə alın-
maqla, TЕА Səhra İnstitutunun hazırladığı “Səhralaşma proseslə-
rinin öyrənilməsinin və  xəritələşdirilməsinin metodikи  əsasları” 
(1987) (bax) metodikası  üzrə  tərtib edilmişdir. Xəritə  сон 20 
ildə (1965-dən) baş verən dəyişikliklər nəzərə alınmaqla, 1985-
ci il vəziyyəti  üzrə  səhraların təbii mühitinin antropogen 
pozulmalarını  əks etdirir. Xəritədə  aşağıdakı  səhralaşma 
növləri, yəni, səhralaşmanı  сяъиййяляндирян proseslərин    növü  
seçilir: 
1.
 
intensiv istifadə  nəticəsində bitki örtüyünün deqrada-
siyası; 
2.
 
су quyularınын ətrafında səhralaşma (səhradakı quyula-
rın ətrafında mal-qaranın toplanması nəticəsində bitki örtüyü-
nün deqradasiyasının müxtəlifliyi kimi); 
3.
 
az otarılma nəticəsində bitki örtüyünün deqradasiyası 
(səhralaşmanın bu növü  səhra karaxarsanq мамыры inkişaf 
edən ərazilərdə qeyd olunur); 
4.
 
deflyasiya; 
5.
 
su eroziyası; 
6.
 
suvarılan torpaqların şorlaşması; 
7.
 
dənizдя суйун səviyyəsinin ашаьы дцшмяси və çay axınla-
rının tənzimlənməsi иля ялагядар torpaqларын şorlaşması; 

---

 
119 
8.
 
texnogen səhralaşma (mexanizmlərin fəaliyyəti иля  яла-
гядар). 
Səhralaşmanın  əsas növləri  üçün kəmiyyət göstəriciləri 
işlənib hazırlanmışdır (bitki örtüyünün deqradasiyası, deflyasi-
ya, su eroziyası, torpaqların şorlaşması, texnogen səhralaşma). 
 Səhralaşma növləri xəritədə miqyasdan kənar işarələrlə 
göstərilmişdir. Hərfi indekslərlə səhralaşma aspektləri göstəril-
mişdir: hal-hazırkı  vəziyyət (HV), səhralaşma tempi (ST), 
səhralaşmanın daxili təhlükəsi (SDT), təbii mühitə heyvanların 
(ev) təsiri (THT), antropogen təsirin dərəcəsi (ATD). Rəng ilə 
xəritədə səhralaşmanın ümumi təhlükəsi (SÜT) göstərilə bilər, 
SÜT = HV + ST + SDT + THT + ADT formulu ilə  təyin 
olunur və ballarla hesablanır. Səhralaşma prosesinin təbii ilkin 
şərtləri olaraq xəritədə iqlimин ашаьыдакы  göstəriciləri göstəril-
mişdir. Aridlik типи: A – arid, S –субарид. Meteostansiyaların 
yerləшmə  nöqtələrində punson ilə quraq dövrün müddəti 
göstərilmişdir: dərəcələr – bir aydan az; 1-3; 4-5; 6-8; 10-11; 12 
ay. Punson ştrixləri иля  yağıntıларын rejimi əks etdiriлир: 1. yay 
quraqlığı  üstünlük təşkil edir, maks. yağıntı  qışdadır, 2. qış 
quraqlığı  üstünlük təşkil edir, maks. yağıntı yaydadır, 3. 
yağıntıların keçid rejimi – yağıntıların aydın ifadə olunan illik 
gedişi yoxdur, yağıntıların rejimi rol oynamır – bütün il 
ərzində quraqlıq dövrü müşahidə olunur.  
Xəritədə ən isti ayın və ən soyuq ayın temperaturu rəqəm-
lərlə  göstərilmişdir,  мцвафиг olaraq, orta aylıq temperatur 0-
dan aşağı – 0 rəqəmi ilə, 0-dan 10
0
S-йя гядяр – 1; 10
0
S-dən –
20
0
S-йя гядяр 2; 20
0
S-dən 30
0
S-yə qədər – 3; 30
0
-dən yuxarı – 
4. Şərti “sıfır” işarəsi soyuq qışı, vahid – sərin, iki – orta, üç – 
isti qışı xarakterizə edir.  
Hər 4 sinfin hüdudлaры  дахилиндя yay dövrünün  üç rejimi 
айрылыр: orta yay – isti ayın orta çoxillik temperaturu 
+10
0
÷+20
0
, isti yay - +20
0
÷30
0
; çox isti yay - +30
0
-dən yüksək. 
Roma rəqəmləri ilə tozlu tufan günlərinin orta çoxillik sayı 
göstərilmişdir. 
 

---

 
120 
“SSRİ-nin QURAQ REGİONLARI  ƏRAZİLƏRİNDƏ 
SƏHRALAŞMANIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ, MONİ-
TORİNQİ, XƏBƏRDARLIĞI VƏ ONA QARŞI MÜBARİ-
ZƏ” PROQRAMI (Programma of Assessment, Monitoring, 
Prevention and Combating of Desertification in the USSR 
Arid Regions) – proqram səhralaşmaya qarşı  mübarizə  üzrə 
Fəaliyyətlər Planının tövsiyələri bazasında, SSRİ  ərazisində 
səhralaşma prosesinin dəqiq keyfiyyəti və  xüsusян  kəmiyyəti 
барядя qiymətlərinin alınması və səhralaşmaya qarşı mübarizə 
üzrə tədbirlərin hazırlanması məqsədilə yaradılmışdır. Proqra-
mın metodikи  əsasıны regional inkişafın ekoloji monitorinqi, 
proqnozlaşdırılması  və inteqral proqramların hazırlanması 
əsasında arid ərazilərin təbii sərvətlərinin səmərəli və ekoloji 
cəhətdən tarazlaşdırılmış istifadəsi ilə kompleks sosial-iqtisadi 
inkişafıн ideyası  тяшкил  едир. Proqram 1981-ci il Aşxabadda 
səhralaşma problemləri üzrə IV Ümumittifaq elmi konfрансda 
təsdiq olunmuşdur. Yerinə yetirilmə müddəti – 1982-1990. Баш 
idarəsi – Türkmənistan ЕA-n Səhra İnstitutu. – “Orta Asiya və 
Qazaxıstanın səhra  ərazilərinin kompleks öyrənilməsi və 
mənimsənilməsi” (bax) problemləri  üzrə elmi şura  фяалиййят 
эюстярир. 
 
“SSRİ  SƏHRALARININ KOMPLEKS ŞƏKİLDƏ  ÖY-
RƏNİLMƏSİ  VƏ  MƏNİMSƏNİLMƏSİ” ELMİ  ŞURASI 
(Scientific Council Integrated Research and Development in 
the USSR) – 1967-ci ildə  TЕА  səhralar  İnstitutu bazasında 
yaradılmışdır.  
1979-cu ildən biosfer problemi üzrə SSRİ  ЕА  -nыn Elmi 
Şurasının arиd ərazilər bölməsidir. Səhra problemləri üzrə Orta 
asiya, Qazaxıstan respublikaları, SSRİ  ЕА-nыn qabaqcıl in-
stitutları, müxtəlif nazirliklər və idarələrin aparıcı alimlərinин 
birləşməsi şurasıdır. Şuranın funksiyaları –SSRİ ЕА-nыn müəs-
sisələri, ittifaq respublikalarının elmlər akademiyaları, bu 
sahəyə yaxın olan institut  və ali məktəblər tərəfindən arid 
zonalar  üzrə elmi tədqiqatların  əlaqələndirilməsi; SSRİ-nin 
səhra  ərazilərinin kompleks şəkildə  öyrənilməsi və  mənim-

---