Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi

Uchinchi bosqichda tajriba- sanoat miqyosida o‘rganilayotgan o‘simlik turi mahsulotini ishlab chiqarish, ya’ni texnologiyasini iqtisodiy samaradorligini o‘rganiladi.

Tajriba-sanoat miqyosida o‘simlikni ishlab chiqarish sinovi, o‘simlikni o‘stirish texnologiyasini, o‘stirilayotgan joyga moslab ishlab chiqiladi. Tajriba maydoni odatda 0,1-0,5 ga. (gektor) tashkil qiladi. Bunda o‘simlikni sanoat miqyosida o‘stirishda qanday qishloq xo‘jalik texnologiyasini qo‘llash mumkinligi aniqlanadi. Bu esa o‘z navbatida erni ekishga tayyorlash, sepiladigan va ekiladigan materialni tayyorlash, sepiladigan yoki ekiladigan muddat aniqlanadi, yig‘ish usuli va vaqti beligilanadi. Bu ishlar natijasi o‘simlikni ekishni texnologik kartasini tuzish hisoblanadi.

O‘simlik ekishni iqtisodiy tomndan narxi va olingan oxirgi mahsulot narxi, olib borilgan barcha ishlarga, ekish, yig‘ishni oxirigacha bo‘lgan texnologik jarayon (texnik agregatlar, ularni amortizatsiyasi, o‘g‘itlar va pestitsidlar narxi, urug‘ni tayyorlash, hosilni yig‘ish va boshqalarga qilingan sarf harajatlarni hisoblab belgilanadi. Bu ma’lumotlarni 1 sentr mahsulotga nisbatan hisoblanadi. Amaliyot ko‘rsatadiki hosildorlikni madaniylashtirib ekilayotgan o‘simlik mahsulotiga qilingan hisobni sanoat miqyosidagi narxini 50% ga kamaytirish zarur bo‘ladi, chunki sanoat miqyosida ishlab chiqarilayotganda, mahsulotni yig‘ishda mexanizatsiyani qo‘llashda, transportda tashishda va quritish va boshqa jarayonlardagi yo‘qotishlar (poteriya) tufayli. Iqtisodiy tomondan baholash tufayli, tayyor produktni-dorivor preparatni yoki substansiyani oldindan narxini baholash imkonini beradi.

Ko‘plab dorivor o‘simlik mahsulotlarini ekish texnologiyasini yirik maydonlarda, plantatsiyalarda ishlab chiqarishni harajatlari yuqori bo‘lganligi munosabati bilan sanoat miqyosida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishni iloji bo‘lmadi, masalan tangut rovochi, podofill o‘simligi va boshqalar.

SHuning uchun birinchi navbatda ekish va shu bilan bog‘liq ishlarni quyidagi qator o‘simliklar bilan bir qatorda: igir, ko‘k bo‘tako‘z, vzdutoplodnik sibirskiy, astragal, datiska konoplevaya, tog‘rayhon, may marvaridgul va boshqa o‘simliklarni rejalashtirilmoqda.

SHunday qilib dorivor o‘simliklarni introduksiyasi bilan bog‘liq ishlar kompleks xarakterga ega bo‘lib, u yoki bu etaplarda kerakli mutaxasislarni jalb qilishni (agronom, kimyogar, iqtisodchi (ekonomist) taqozo qiladi. Ammo ular asosida, o‘simliklarni o‘sishi uchun kerakligi ekologik muhitga asoslangan bo‘ladi.

Dorivor o‘simliklarni ekologiyasi farmakognoziyani ajralmas bir qismini tashkil qiladi, chunki atrof muhitdagi faktorlar biologik faol moddalarni to‘planishiga va shu orqali dorivor o‘simlik mahsuloti sifatiga qo‘yilgan talablarga mahsulot javob berishi yoki bermasligi bilan bog‘liq bo‘ladi. DO‘Mni tayyorlash ham o‘simlikni kimyoviy tarkibini dinamikasini aniqlash bilan bog‘liq bo‘ladi. Undan tashqari dorivor o‘simliklarni ekologiyasini o‘rganish natijalari ekilishi mo‘ljallanayotgan DO‘larni introduksiyasini fundamenti hisoblanadi.

O‘zbekiston dorivor o‘simliklarini madaniylashtirish

Kimyoviy sintez yo‘li bilan olingan kimyoviy birikmalar o‘simliklardan olinadigan dorivor moddalarni batamom o‘rnini bosaolmaydi, ularning terapevtik faolliklari ko‘pincha toza bitta kimyoviy moddaga bog‘liq bo‘lmay, biologik faol moddalarni (BFM) kompleks ta’siri bilan belgilanadi. Uning ustiga ayrim BFM ni masalan xanuzgacha sintez yo‘li bilan yurak glikozidlari va boshqalarni sintez qilishni iloji bo‘lgani yo‘q.

Ko‘pincha DO‘larni (dorivor o‘simliklar) chuqur o‘rganish, ular tarkibidagi yangi, fanga no’malum bo‘lgan qimmatli moddalarni, yoki ushbu ishlatilib kelinayotgan DO‘M (dorivor o‘simlik mahsuloti)ni yangi xossalari (farmakologik ta’siri) borligi aniqlanmoqda.

Masalan, strofantin K (yurak-qon tomir xastaliklarida qo‘llaniladi) Afrikada o‘sadigan strofant kombe o‘simligi urug‘idan olinadi. MDXlarida esa ushbu o‘simlikni introduksiya qilishni iloji bo‘lmadi, shuning uchun strofantin K ni olish uchun urug‘ini chet ellardan keltirilmoqda.

Hozirgi vaqtda strofantin K introduksiya qilingan kendir o‘simligini ildiz va ildizpoyasidan olinmoqda. Quyidagi 9 jadvalda O‘zR FAga qarashli Toshkent shahrida joylashgan Botanika bog‘i hududida introduksiya qilinib o‘stirilayotgan ayrim DO‘lar to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan. Botanika bog‘i olimlari O‘zbekistonda Dorixonalar Bosh Boshqarmasi buyurtmasiga muvofiq qizil angishvonagul, dorivor marmarak, dorivor valeriana, qalampir yalpiz va boshqa dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish mumkinligini aniqladilar.

1946 yili Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi ishtirokida Botanika bog‘ida dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish, madaniylashtirish maqsadida dorivor o‘simliklar maydoni (uchastkasi) tashkil qilindi va tadqiqot ishlari boshlab yuborildi.

1953 yilga kelib Botanika bog‘ini dorivor o‘simliklar bo‘limidagi dorivor o‘simliklar kolleksiyasi soni 170 turdan ortib ketdi.

Introduksiya qilish bo‘yicha olib borilgan tajribalar natijasida Toshkentda katta maydonlarda kendir, bo‘lakli ituzum, parpi, sekurinega, marmarak, moychechak va boshqa qimmatli dorivor o‘simliklarni O‘zbekistonni iqlim sharoitida ekib hosil olish mumkinligi aniqlandi.
Toshkent Botanika bog‘i, ya’ni tajriba o‘tkazilayotgan joyni er va iqllim sharoiti
Toshkent tog‘ yon bag‘ri zonasiga joylashgan. YOz bu erda issiq, quruq bo‘lib maksimal harorat eng ko‘pi bilan 43^oS gacha bo‘ladi. Er yuzasi yozda 60^ogacha qiziydi, bu esa o‘simliklarni umumiy holatiga yaxshi ta’sir qilmaydi. Er harorati va havo sug‘orish natijasida bir oz pasayib, turli o‘simliklarni ekish imkoniyatini beradi.

Kuz iliq va quruq, ertalabki shabnam ko‘tarilgandan keyin yana quruq va iliq ob-havo sharoiti bo‘ladi. Ayrim yillarda, masalan 1956 y. kuz quruq va uzoq davom etgani uchun ayrim o‘simliklar (dastarbosh, moychechak, arslonquyrqu, qoncho‘p va boshqalar) ikki marta gullab, ikki marta hosil berishga ulgurdilar.

Qish nam, yomg‘irli, kam qorli, ayrim sovuq kunlar, haftalar, hatto oylar iliq quyoshli kunlar bilan almashib turadi.

Deyarli har yili er yuzasi qor bilar qoplanadi, ammo ular ko‘pincha tez erib ketadi. Toshkentda faqat eng kuchli va uzoq sovuqli vaqtlarda er 15-20 sm gacha chuqurlikda yaxlaydi. Ko‘pchilik qishlarni past harorati taxminan -18^o, ayrim qattiq sovuqlarda harorat -29,5^o gacha pasayadi.

Bahor odatda erta keladi, kamdan kam kech keladi va yomg‘irli bo‘lib, bir xil bo‘lmaydi. U tez va kutilmaganda o‘zgarib turadi. Sovuq kunlar ko‘pincha yaxshi, quyoshli, yana qisqa yomg‘irli kunlar bilan almashib turadi.

Toshkent bahorini xarakterli xususiyati kuchli sovuq kunlar kelib qolishi bilan bog‘liq bo‘lib, ayrim dorivor o‘simliklarga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Masalan 1956 va 1957 y.y. harorat bahorda -3^o gacha sovub, erdan o‘sib chiqqan belladonna, obvoynik, solyanki rixtera va boshqalarni qismlari yaxlab qolgan.

Toshkentdagi bunday sovuqlar aprelni o‘rtasigacha va hatto oxirigacha (1957y.) bo‘lishi mumkin. Eng ko‘pi bilan sovuqsiz davr 7-8 oy davom etishi mumkin.

Ko‘p yillik ma’lumotlar Toshkentda bir yilda o‘rtacha 360 mm yog‘ingarchilik bo‘lishi ko‘rsatadi.

Qish va bahorda yog‘ingarchilikni asosiy qismi yog‘gani uchun havo namligi ko‘p. YOzgi yuqori harorati havoni namligini nisbatan kam bo‘lishini ta’minlaydi.

Toshkentda kun uzunlingi faslga qarab turlicha bo‘ladi. YOzda u 15-16 soatni tashkil qiladi. YOzgi kunlar uzun bo‘lgani uchun tropik va subtropik o‘simliklar yozda yomon o‘sadi va gullaydi. Masalan yapon parpisi, ituzum (qish) va sano yoz oxirida gullaydi.

Toshkent botanika bog‘i tog‘ yonbag‘rida bo‘lib, chirchiq daryosi (o‘zaniga) vodiysiga joylashgan. Eri ekib sug‘oriladigan, ishqoriy reaksiyaga ega. Namlikni etishmasligi uchun ular ariq suvlari bilan sug‘orish orqali qondiriladi. Sug‘orishsiz Toshkentda faqat rixter solyankasi, viktor ungerniyasi va boshqalarni etishtirish mumkin. Hamma introduksiya qiinatgan o‘simliklar sug‘orilishga muhtoj.

Botanika bog‘ida ko‘pchilik o‘simliklarni etishtirish uchun ularni urug‘lari 3 mahal sepiladi.