O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar

---

 
 
 
 

 
 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM,FAN VA INNOVATSIYALAR 
VAZIRLIGI 
 
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI SIRTQI 
BO’LIMI 
Geografiya yo’nalishi 22-03 gurux 2-kurs 
Eminova Xonzodaning
Umumiy tabiiy geografiya fanidan 
MUSTAQIL ISHI 
 
 
 
 

---

 
 
Mavzu: Gidrosfera va uning tarkibiy qismlari 
 
Reja: 
 
1.
Gidrosfera haqida tushuncha 
2.
Gidrosferaning tarkibiy qismlari 
3.
Gidrosferadagi kimyoviy jarayonlar 
4.
Gidrosferaning inson hayotidagi o'rni 
5.
Gidrosferaga insonning antropogen ta'siri 
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar 
 
 

---

Gidrosfera
(qadimgi 
yunoncha: ὕδωρ 
(húdōr) — „suv“, 
and σφαῖρα 
(sphaîra) — 
„shar“)[1][2] — Yer kurrasidagi 
barcha 
suv — okean va dengizlar, daryo, koʻllar va botqoqliklar, doimiy qorlik 
va muzliklar, tuproqdagi namlik hamda yer osti suvi majmui. Koʻpincha, 
gidrosfera deganda okean va daryolar tushuniladi, lekin bu — xato. 
Gidrosferaning umumiy hajmi 1 491 049 ming km3. 
Gigidrosfera Yer massasining atigi 1/4100 qismini tashkil etadi. 
Gidrosferaning eng asosiy qismi — Dunyo okeani Yer kurrasi umumiy 
maydoni (510 million km2) ning 361 million km2 ni, yoki 71% ni 
gidrosfera qoplab olgan, koʻl va daryolardagi suvlar esa quruqlik 
maydonining 6% chasini egallab turadi. Yer kurrasidagi barcha abadiy 
qor va muzliklarning umumiy maydoni 21 million km2, bu esa Yer yuzasi 
umumiy maydonining 4% ini, quruqlik maydonining 14% ini tashkil 
etadi. Gidrosferaning kimyoviy tarkibi dengiz suvining oʻrtacha kimyoviy 
tarkibiga juda yaqin, undagi eng muhim kimyoviy elementlar: kislorod — 
85,8%, vodorod — 10,8%, xlor va natriy — 2,95%. Gidrosfera suvlari 
uzluksiz 
va 
tez 
harakat 
qilib, 
tabiatda 
aylanib 
turadi 
va atmosfera, litosfera va biosfera bilan 
chambarchas 
bogʻlanishda 
boʻladi. Gidrosfera gidrologiya, okeanologiya, geologiya, geokimyo kabi 
qator geografik fanlarning tadqiqot predmeti hisoblanadi. 
Gidrosferaning tarkibiy qismlari. Gidrosfera (yunoncha, suv 
qobig‘i) geografik qobiqning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, yerusti va 
yerosti suvlaridan, muzliklardan, atmosferadagi suv bug‘laridan iborat. 
Okean suvlari. Yer yuzasining deyarli 71 % ini okean suvlari 
egallagan. Ular dunyo suv zaxirasining 96,5 % ini tashkil etadi. Okean 
suvlarining asosiy xususiyati sho‘rligi va haroratidir. Okean suvlarining 

---

o‘rtacha sho‘rligi 35‰, ekvator yaqinida 34 ‰, tropiklarda 36 ‰, 
mo‘tadil va qutbiy kengliklarda 33 ‰. Suvning o‘rtacha harorati +17,5°C, 
Тinch okean eng issiq +19,4 °C, eng sovuq okean Shimoliy Muz okeani 
(–0,75 °C). Suvning 3-4 km dan chuqur qismlarida harorat +2°C dan 0°C 
atrofida o‘zgaradi. Okean suvi sho‘r bo‘lganligi uchun –2 °C da muzlaydi. 
Okean suvlari mantiyadan ajralib chiqqan degan g‘oyani ko‘pchilik 
olimlar tan olishadi. Bunga sabab hozirgi paytda mantiyadan suv ajralib 
chiqayotganligidir. 
Yer tabiatiga xos bo‘lgan xususiyatlarning aksariyati okean bilan 
bog‘liq. Okean quyosh energiyasini o‘zida to‘plovchi akkumulator 
hisoblanadi. Okeanlar materiklarning iqlimiga, tuproqlariga, hayvonot 
olamiga va inson xo‘jalik faoliyatiga ta’sir etadi. 
Quruqlik suvlari. Daryo, ko‘l, botqoqlik, muz va yerosti suvlari 
gidrosferaning quruqlikdagi suvlaridir. Ular umumiy gidrosfera 
suvlarining 3,5 % qismini tashkil etadi. Shundan 2,5 % i chuchuk 
suvlardir. 

---

Daryolarning zichligi, sersuvligi iqlimga va relyefga bog‘liq. 
Yog‘inlar ko‘p yog‘adigan hududlarda Amazonka, Kongo, Missisiрi, 
Xuanxe, Volga kabi daryolar hosil bo‘lgan. Kam yog‘in yog‘adigan 
cho‘llarda daryolar bo‘lmaydi. Sirdaryo, Amudaryo, Nil kabi tranzit 
daryolar cho‘llarni kesib o‘tadi. 
Ko‘llar kattaligi, chuqurligi, oqar yoki oqmasligi, sho‘r yoki 
chuchukligi va kelib chiqishiga ko‘ra xilma-xildir. Dunyodagi eng katta 
ko‘l Kaspiy ko‘li (376 ming kv km) bo‘lib, u va Orolni kattaligi uchun 
dengiz deb atashgan. Berk havzada joylashgan Kaspiy, Orol, Issiqko‘l va 
Balxash oqmas ko‘llar hisoblanadi. Dunyodagi eng chuqur ko‘llar Baykal 
(1620 m) va Tanganika (1470 m) oqar ko‘llaridir. Balxash ko‘lining yarmi 
chuchuk, yarmi sho‘r. Rudolf ko‘li va O‘lik dengiz (270‰) sho‘r 
ko‘llardir. Kelib chiqishiga ko‘ra, ko‘llar tektonik (Baykal, Tanganika, 
Nyasa), muzlik hosil qilgan (Finlandiyadagi ko‘pchilik ko‘llar), 
tog‘lardagi morena, vulqonli, qayir, sun’iy, karst ko‘llarga bo‘linadi. 
Suv omborlari, kanallar yerlarni sug‘orish, elektr energiyasi olish, 
sel hodisalarining oldini olish, daryo suvlarini tartibga solish, dam olish 
kabi maqsadlarda quriladi. 
Muzliklar quruqlikning 11 % maydonini egallaydi. Muzliklarning 
99 % i qutbiy o‘lkalarda, qoplama holatida joylashgan (Antarktida, 
Grenlandiya, Arktika). Тog‘ muzliklari qor chizig‘idan tepada hosil 
bo‘ladi. Ekvatorda qor chizig‘i 4,5-5 km balandlikdan o‘tadi. Kilimanjaro 
vulqonini 4 500 m balandligidan boshlab qor va muz o‘rab olgan. 
Qutblarda qor chizig‘i dengiz sathiga baravarlashadi. 
Yerosti suvlari yog‘inlarning Yer po‘stiga shimilishidan hosil 
bo‘ladi. Lekin kelib chiqishiga ko‘ra magmatik xususiyatga ega bo‘lgan 

---

geyzerlar ham yerosti suvlari qatoriga kiradi. Yerosti suvlarining 
gidrosferadagi ulushi 1,7 % ni tashkil etadi. Ular suvli qatlam (qum, 
shag‘al, tosh)larda to‘planadi. Agar suv o‘tkazmaydigan qatlam (gil)lar 
orasida joylashsa, artezian havzalarini hosil qiladi. Deyarli barcha 
tekisliklarda va tog‘ oralig‘i botiqlarida yerosti suv havzalari mavjud. 
Ularning ayrimlari shifobaxsh mineral suvlardir. 
Ko‘p yillik muzloq yerlar tuproq, cho‘kindi jinslar bilan yerosti 
suvlarining birgalikda muzlab qolishidan hosil bo‘ladi. Ular Shimoliy 
Amerika va Yevrosiyoning shimoliy qismida katta maydonlarni 
egallaydi. Ularning qalinligi 0 metrdan 1 500 metrgacha boradi. 
Gidrosfera - bu Yerning suv qobig'i, okeanlar, dengizlar, 
quruqlikdagi suv havzalari (daryolar, ko'llar, botqoqlar, suv omborlari), 
er osti suvlari, shu jumladan qattiq fazadagi suv zaxiralari (muzliklar, qor 
qoplami). Yer gidrosferasi yagona suv qobig'i bo'lib, uning asosiy 
komponenti kimyoviy birikma H 2 O. Gidrosfera global ochiq tizim 
bo'lib, suv Yerda 
eng keng tarqalgan 
moddadir. Yer shari 
yuzasining deyarli 3/4 qismi suv bilan qoplangan. 
Gidrosferadagi suvning asosiy qismi (94%) dengiz va okeanlarda 
to'plangan, ikkinchi o'rin er osti suvlarining ulushiga to'g'ri keladi (4%), 
gidrosfera hajmining taxminan 2% muz va qordan iborat. Materiklar va 
orollarning er usti suvlari gidrosferaning umumiy hajmining atigi 0,03% 
ni tashkil qiladi. 
Yer qit'alari va orollarini o'rab turgan uzluksiz suv qatlami bo'lgan 
jahon okeani Yer yuzasining taxminan 70,8% ni egallaydi. Okean suvlari 
yarim sharlar orasida notekis taqsimlangan: Shimoliy yarim sharda ular 
66%, Janubiy yarimsharda esa 81% er yuzasini egallaydi. 

---

Suv - bu suyuqlik, qattiq (muz) va gaz (suv bug'i) shaklida mavjud 
bo'lgan yagona kimyoviy birikma. Suv kimyoviy bog'lanishning kovalent 
turiga ega. Bu rangsiz, shaffof, hidsiz suyuqlik bo'lib, bir qator anomal 
fizik-kimyoviy xususiyatlarga ega: 
- yuqori sirt tarangligi va unga bog'liq bo'lgan sezilarli kapillyar 
ko'tarilish, bu ildiz tizimlari orqali o'simliklarni oziqlantirishni 
ta'minlaydi; 
- yuqori muzlash va qaynash harorati; 
- suyuq suvning zichligi muzning zichligidan kattaroqdir, shuning 
uchun muz suv yuzasida suzib yuradi va tabiiy suv havzalari tubiga qadar 
muzlamaydi. 
Suvning anomal xossalari undagi vodorod aloqalarining mavjudligi 
bilan izohlanadi, ular gazsimon, suyuq va qattiq holatda H 2 O 
molekulalarini bog'laydi. Suvning 42 ga yaqin barqaror va beqaror 
molekulyar tuzilmalari ma'lum. Muz kristallarida suv molekulalari 
tetraedral tarzda joylashgan. 
Suv ko'plab moddalar uchun ajoyib erituvchidir, chunki u yuqori 
dielektrik o'tkazuvchanligi (e = 81) bilan ajralib turadi, suvda eritilganda 
moddalar 
zarralari 
orasidagi 
tortishish 
kuchlarini 
81 
marta 
zaiflashtiradi. Shu sababli gidrosfera juda xilma-xillik va tarkibiy qismlar 
turiga ega murakkab ekotizimdir. 

---

Yerdagi barcha hayot uchun toza suv muammosini hal qilish katta 
ahamiyatga ega. Organizmlarning hayotiy faoliyatini ta'minlaydigan 
deyarli barcha biokimyoviy jarayonlar suvli eritmalardagi reaktsiyalarga 
kamayadi. Bundan tashqari, biosfera ulkan filtr bo'lib, u orqali Yer 
gidrosferasining butun massasi yiliga kamida ikki marta o'tadi. 
Tabiiy suv - bu ko'plab moddalar, shu jumladan tuzlar, gazlar, 
shuningdek organik kelib chiqadigan moddalar, ularning ba'zilari 
suspenziyada bo'lgan eritma. Ko'pgina hollarda tabiiy suv atmosferadan 
(yomg'ir suvi), kamroq - chuqur kelib chiqadi (Yerning ichaklaridan 
ko'tarilgan bug'larning kondensatsiyasi). Tuproq, koʻl, daryo, dengiz va 
okean suvlarining tarkibi suv bilan aloqa qiladigan tuproqlar, togʻ jinslari 
va oʻsimlik dunyosining tarkibiga qarab turlicha boʻladi. 
Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibining bir qancha tasniflari 
mavjud. Shunday qilib, gidrokimyoda tabiiy suvlarning kimyoviy 
tarkibining tarkibiy qismlari oltita guruhga bo'linadi. 
Asosiy ionlar (makrokomponentlar): K + , Na + , Mg 2+ , Ca 2+ , 
C1 - , 
SO 4 2- , 
HCO 3 - , 
CO 3 2 - 
ochiq 
okeanda, 
mutlaq 

---

kontsentratsiyasidan qat'iy nazar, o'zaro bog'liqlik. asosiy tuz tarkibining 
asosiy komponentlari taxminan doimiy bo'lib qoladi. 
Erigan gazlar: O 2 , N 2 , H 2 S, NH 3 , CH 4 va boshqalar. Suvdagi 
gazlarning konsentratsiyasi ularning qisman bosimi va Genri qonuni bilan 
aniqlanadi. 
Oziq moddalar (organizmlarning chiqindilari), asosan azot va 
fosforning noorganik birikmalari. Ularning chuchuk er usti suvlaridagi 
konsentratsiyasi juda keng diapazonda o'zgarib turadi: izdan 10 mg/l 
gacha. Biogen elementlarga, shuningdek, suvda meta- va ortosilik 
kislotalarning kolloid yoki haqiqiy erigan shakllari (H 2 SiO 3 va 
H 4 SiO 4 ) koʻrinishidagi kremniy birikmalari, asosan temir gidroksillari 
yoki organik komplekslar koʻrinishidagi temir birikmalari kiradi. 
Eritilgan organik moddalar (DOM), ya'ni. ozuqa moddalarining 
organik shakllari. Bu guruhga organik birikmalarning deyarli barcha 
sinflari kiradi. Tabiiy suvlardagi DOMning o'rtacha elementar tarkibi 
C 13 H 17 O 12 kimyoviy formulasiga to'g'ri keladi . Bu guruh suvga hid 
va rang beruvchi moddalardan iborat. 
Iz elementlari: asosiy ionlardan tashqari barcha metallar, 
shuningdek anionlar. Masalan: Ca 2+ , Mg 2+ va boshqa o'tish metall 
ionlari; tabiiy suv havzalarida juda kam konsentratsiyada boʻlgan anionlar 
va boshqalar. 
Bakteriyalar va mikroorganizmlar. 
Tabiiy suvlar orasida odamlar ko'pincha er usti tabiiy suvlari deb 
ataladigan suvlarga duch kelishadi. Ular erimaydigan moddalarning va, 
xususan, organik birikmalarning yuqori miqdori bilan ajralib turadi. Qum 
va loy zarralaridan tashqari ular tarkibida loyli moddalar, turli 

---

karbonatlar, bikarbonatlar, sulfatlar, xloridlar, alyuminiy gidroksidlari, 
marganets, temir, gumus kelib chiqishi yuqori molekulali organik 
aralashmalar (ba'zan organomineral komplekslar shaklida), plankton 
mavjud. , va boshqalar. 
Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibiga inson faoliyati bilan bog'liq 
bo'lgan boshqa turdagi birikmalar qo'shilishi mumkin - zaharli 
ifloslantiruvchi moddalar: og'ir metallar, neft mahsulotlari, xlororganik 
birikmalar, sintetik sirt faol moddalar (sirt faol moddalar), fenollar va 
boshqalar. Tabiiy suv xlorlanganda, unda dioksinlar ham paydo bo'lishi 
mumkin. 
Umuman olganda, tabiiy suvlar sezilarli miqdorda 50 ga yaqin 
kimyoviy elementlarni o'z ichiga oladi. Gidrosferadagi eruvchan 
tuzlarning umumiy miqdori 4,5-10 6 tonnaga baholanadi, bu esa kattaligi 
bo'yicha butun atmosfera massasi bilan solishtirish mumkin. 
Gidrosferadagi kimyoviy jarayonlar 
Gidrosferadagi kimyoviy jarayonlarni ko'rib chiqish atmosferadagi 
jarayonlarni o'rganishga qaraganda ancha murakkab vazifadir. Sababi 
tabiiy suv ochiq tizim bo'lib, u qo'shni muhitlar: atmosfera, litosfera va 
biologik komponent bilan moddalar va energiya almashadi. Sxematik 
jihatdan, butun gidrosfera yoki uning o'ziga xos quyi tizimi, masalan, suv 
ombori, oqim tipidagi kimyoviy reaktor sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. 
Gidrosfera global ochiq tizim bo'lib, uning barqarorligi qanchalik 
katta bo'lsa, uning tarkibiy qismlarining xilma-xilligi shunchalik katta 
bo'ladi. Bunday tizimning muvozanatini buzish xavfi, muvozanat va 
barqarorlikning buzilishi, kimyoviy tarkibi yoki fizik-kimyoviy 

---

ko'rsatkichlari kirishda va shunga mos ravishda ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar sezilarli darajada o'zgarganda paydo bo'ladi. 
Gidrosferadagi kimyoviy jarayonlar quyidagi xususiyatlarga ega: 
Kimyoviy birikmalar shakllarining xilma-xilligi: organik va 
noorganik moddalarning barcha sinflari mavjud. Masalan, tabiiy suv 
havzalarining muhim tarkibiy qismi bo'lgan metallar gidrosferada oddiy 
ionlar, gidratlangan ionlar, murakkab va metallorganik birikmalar, kolloid 
zarrachalar va suspenziyalar shaklida mavjud. 
Gidrolizning kimyoviy jarayonlarga ta'siri va ularda gidratlangan 
molekulalar va ionlarning ishtiroki. Masalan, suvda yashovchi 
organizmlarning muhim ozuqaviy komponenti bo'lgan temir gidrosferada 
Fe 3+ gidrokso komplekslari shaklida mavjud : 
Fe 3+ + H 2 O → FeOH 2+ + H + 
FeOH 2+ + H 2 O → Fe(OH) 2 + + H + 
Umuman olganda, gidrosferada turli minerallar bilan sodir 
bo'ladigan gidroliz jarayonlari nafaqat ma'lum bir suv tizimining 
kimyoviy tarkibining o'zgarishi, balki uning pH (atrof-muhit reaktsiyasi) 

---

o'zgarishi bilan bog'liq holda ham muhim rol o'ynaydi. Demak, agar 
mineral (tuz) kuchsiz kislota anionlari (H 2 S, H 2 CO 3 , H 3 PO 4 va 
boshqalar) va kuchli asos kationlari (KOH, NaOH va boshqalar) taʼsirida 
hosil boʻlsa, u holda gidroliz natijasida muhitning reaktsiyasi ishqoriy 
bo'ladi (pH > 7): 
Na 2 S + H 2 O → NaHS + NaOH 
S 2- + H 2 O → HS - + OH - 
Kuchli kislotali anionlar (HC1, H2SO4 , HNO3 va boshqalar ) va 
kuchsiz asos kationlari [A1(OH) 3 , Zn(OH) 2 , NH4OH va boshqalar] 
taʼsirida hosil boʻlgan minerallar (tuzlar) gidrolizlanishi jarayonida 
reaksiya sodir boʻladi. muhit kislotali bo'ladi (pH <7): 
A1C1 3 + H 2 O -→A1(OH)C1 2 + HC1 
A1 3+ +H 2 O→A1(OH) 2+ + H + 
Agar mineral (tuz) kuchsiz kislota va kuchsiz asosning anionlaridan 
hosil bo'lsa, gidroliz oxirigacha sodir bo'ladi (va oldingi holatlardagidek 
birinchi bosqichda emas) va muhitning reaktsiyasi neytralga yaqin bo'ladi 
( pH 7): 
CH 3 COOH 4 + H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH 
CH 3 COO - + NH 4 + + H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH 
Suv muhitining reaktsiyasi kuchli kislotalarning anionlari va kuchli 
asoslar kationlari tomonidan hosil bo'lgan minerallar (tuzlar) tomonidan 
ham o'zgarmaydi, chunki ular gidrolizga uchramaydi. Bu holda pH 7 ga 
teng. 
3. Suv o'tlari va bakteriyalarning kimyoviy jarayonlarida ishtirok 
etish. Yosunlar (30 mingga yaqin turlari mavjud) suv muhitiga organik 
moddalarni 
chiqaradi 
va 
minerallar 
va 
karbonat 
angidridni 

---

o'zlashtiradi. Bakteriyalar, aksincha, organik moddalarni mineral 
moddalarga aylantiradi, ya'ni ular fotosintez jarayonida hosil bo'lgan 
organik moddalarni tirik organizmlar (masalan, baliq) tomonidan 
o'zlashtirilishi mumkin bo'lgan shaklga aylantiradilar. Tabiiy suvdagi 
bakteriyalar soni 1-300 mln/ml ni tashkil etadi, bu tuproqdagiga nisbatan 
o'nlab marta kamdir. 
Umuman olganda, gidrosferada organik moddalarning oksidlanishi 
uchun yiliga taxminan 1,5-10 11 tonna kislorod kerak bo'ladi. 
Gidrosferada quyidagi kimyoviy va fizik-kimyoviy jarayonlar sodir 
bo'ladi: 
1. Suvli eritmalardagi kimyoviy reaksiyalar, asosan ion almashinuvi 
va oksidlanish-qaytarilish. Rux xlorid eritmasining natriy gidroksid bilan 
reaksiyasi ion almashinish reaksiyasining tipik misolidir: 
ZnC1 2 + 2NaOH = Zn(OH) 2 + 2NaC1 
Zn 2+ + 2OH- = Zn(OH) 2 
Oksidlanish-qaytarilish jarayoniga reaksiya misol bo'la oladi 
C1 2 ° + H 2 O = HC1 -1 + HC1 +1 O *, 
bu erda xlor oksidlovchi va qaytaruvchi vosita sifatida ishlaydi 
(avtooksidlanish - o'z-o'zini davolash reaktsiyasi). 
2. Havo-suv chegarasida gazlarning bug'lanishi va erishi. Masalan, 
O 2 , N 2 , CO 2 H 2 S va NH 3 gazlarini tabiiy suvda eritish. Kislorod 
azotga qaraganda ko'proq eriydi, shuning uchun ularning tabiiy suvlardagi 
nisbati N 2 : O 2 = 65:35. CO 2 ni eritish jarayoni muvozanat 
reaktsiyalari bilan ifodalanishi mumkin: 
CO 2 (atmosfera) ↔ CO 2 (gidrosfera) 
Karbonat kislota hosil bo'lishini tavsiflovchi muvozanat: 

---

CO 2 (eritma) + H 2 O ↔H 2 CO 3 
3. Sorbsiya jarayonlari, ya'ni. odatda organik birikmalar ishtirokida 
sodir bo'ladigan va tabiiy suvlarning o'z-o'zini tozalashiga hissa 
qo'shadigan adsorbsiya, so'rilish va desorbsiya jarayonlari. 
4. Fotoliz - quyoshdan keladigan UV nurlanish ta'sirida tabiiy 
suvlarda erkin radikallar va qo'zg'aluvchan zarrachalar ishtirokida sodir 
bo'ladigan fotokimyoviy o'zgarishlar. Fotoliz sodir bo'ladigan suv 
qatlamining qalinligi bir necha metrga etishi mumkin. Fotoliz kislorod va 
erkin radikallar ishtirokida sodir bo'lib, sayoz suv omborlari, daryolar, 
hovuzlar, dengizlarning qirg'oq zonalari, ko'llar va suv omborlarini 
ifloslantiruvchi moddalardan tozalash jarayonlarida muhim rol o'ynaydi. 
Dengiz suvining kimyoviy jarayonlarining o'ziga xosligini 
aniqlaydigan uchta asosiy xususiyat mavjud: 
1) dengiz suvining sho'rlanishi (tuz konsentratsiyasi) bilan bog'liq 
yuqori ion kuchi; 
2) natriy va xlor ionlari ko'p bo'lgan dengiz suvining kimyoviy 
tarkibi; 
3) Ditmar qonuni, unga ko'ra asosiy tuz tarkibining asosiy tarkibiy 
qismlari o'rtasidagi miqdoriy munosabatlar doimo doimiydir. 
Gidrosferaning bir nechta holati bor - suyuq, qattiq va gazsimon. 
Sayyoradagi suvning katta qismi suyuq holatda bo'lib, Yerning biron bir 
joyi suvsiz to'liq emas, hatto cho'llarda ham u havoda suv bug'i shaklida 
mavjud. 
Ma'lumotlarga ko'ra, Yer yuzasining 71% suv bilan qoplangan, tuzli 
suv miqdori taxminan 1,4 milliard km³, o'rtacha harorati taxminan 4 ° C, 
suvning muzlash nuqtasidan biroz yuqori. Suvning katta qismi Jahon 

---

okeanida joylashgan bo'lib, u sayyoramizning umumiy suv hajmining 
taxminan 94% ni tashkil qiladi. Qolganlari chuchuk suv boʻlib, ularning 
koʻp qismi muzliklar va yer osti suvlarida uchraydi. Ko'llar va daryolar 
Yerdagi chuchuk suvning 1% dan kamrog'ini tashkil qiladi. Atmosferada 
oz miqdordagi suv bug'lari mavjud, ammo uning okeanlar yuzasidan 
quruqlikka ko'chishi gidrologik tsiklning muhim qismidir. 
Qiziqarli fakt! Ulkan er osti daryolari er ostidan o'nlab kilometr 
chuqurlikda oqadi, bu bizning sayyoramizdagi suvning ko'proq miqdorini 
ko'rsatadi. 
Gidrosferaning tarkibi 
Gidrosferaning asosiy tarkibiy qismi suv bo'lib, u Yerdagi hayot 
uchun zarurdir. Suv sayyoradagi eng keng tarqalgan moddalardan biri 
bo'lib, u turli agregatsiya holatida bo'lishi mumkin - suyuq, qattiq va 
gazsimon. Shuni ta'kidlash kerakki, suv bug'lari ko'zga ko'rinmaydi. 
Suvning bir holatdan ikkinchi holatga o'tishi ma'lum haroratlarda 
sodir bo'ladi. Chuchuk suv 0 ° C da muzlaydi va 100 ° S da suv bug'iga 
aylanadi. Bu haroratlar nafaqat Yer yuzasida, balki kundalik sharoitda 
ham keng tarqalgan. Masalan, choynakdagi suv 100 ° C da qaynaydi. 
Ko'pincha kuzning sovuq ertalablarida muz bilan qoplangan ko'lmaklarni 
ko'rishimiz mumkin, keyin esa kun davomida eriydi. Bu suvning 
suyuqlikdan qattiq holatga va orqaga o'tishi natijasidir. 
Muzlash jarayoni suvning suyuqlikdan qattiq holatga o'tishi, 
bug'lanish jarayoni esa suyuqlikdan gazsimon holatga o'tish deb ataladi. 
Shuni ta'kidlash kerakki, suv ham ajoyib erituvchidir va unda ko'plab 
moddalar eritilishi mumkin. Dengiz suvida nafaqat tuzlar, balki boshqa 

---

turli moddalar ham mavjud. Chuchuk suv, dengiz suvi kabi, hech qachon 
kimyoviy jihatdan toza emas. 
Qiziqarli fakt! Dunyodagi eng chuqur daryo Amazon daryosi bo'lib, 
unda 200 000 tonnaga yaqin suv bor. Har soniyada 10 kub metrdan ortiq 
suv keltiriladi, bu esa dunyodagi umumiy daryo suvining kubometrdagi 
15% ni tashkil qiladi. 
Gidrosferaning tuzilishi 
Gidrosferaning asosiy qismini, 96% dan ortigʻini dengiz va okeanlar 
suvlari egallaydi. Gidrosfera suvining 2% dan sal kamrogʻi togʻli 
hududlardagi muzliklarda, garchi uning katta qismi Antarktida va 
Arktikada joylashgan. Gidrosferadagi suvning taxminan bir xil foizi er 
osti suvlari kabi er ostida joylashgan. Qolgan qismini yer usti suvlari - 
daryolar, ko'llar, shuningdek atmosferadagi suvlar tashkil qiladi. 
Atmosferadagi suv doimiy harakatda. Suyuq suv okeanlar, 
dengizlar, daryolar va ko'llar yuzasidan bug'lanib, atmosferaga kiradi. 
Atmosferada mayda suv tomchilaridan iborat bulutlar hosil bo'ladi. 
Shamollar bu bulutlarni Yer yuzasi bo'ylab olib yuradi va yog'ingarchilik 
yomg'ir yoki qor shaklida turli hududlarga, okeanlar, dengizlar va 
quruqliklarga tushadi. Suvning bir qismi quruqlik yuzasidan oqib, yana 
dengiz va okeanlarga tushadi, bir qismi esa yer yuzasiga singib, yer osti 
suvlarini toʻldiradi. Yerning turli sferalari o'rtasidagi bunday uzluksiz suv 
almashinuvi tabiatdagi suv aylanishi deb ataladi. 
Suv aylanishi - bu Yer sharlari va uning turli qismlari o'rtasida suv 
almashinuvining uzluksiz jarayoni. Bu suvning bir agregat holatidan 
ikkinchisiga o'tish qobiliyatiga asoslanadi. 

---

Qiziqarli fakt! Muzliklar, abadiy muzliklar va qorlardagi suv odatda 
kriyosfera deb ataladigan alohida sferada ajralib chiqadi va gidrosferaning 
bir qismi emas. 
Gidrosferaning inson hayotidagi o'rni 
Asosan suvdan tashkil topgan gidrosfera Yerning uglerod 
aylanishida doimiy rol o'ynaydi . Suv va unda erigan karbonat 
angidridning ta'siri tufayli kaltsiy kontinental jinslardan yuviladi va 
okeanlarga 
o'tadi, u erda 
kaltsiy karbonat, 
ayniqsa 
dengiz 
organizmlarining qobiqlarida hosil bo'ladi . Vaqt o'tishi bilan karbonat 
cho'kindilarining bir qismi dengiz qa'riga joylashadi, moddalar bilan 
ifloslanadi va noyob ohaktoshlarga aylanadi. Shunday qilib , global 
geodinamik jarayonlar natijasida yer qobig'iga kirib boradigan karbonat 
tog' jinslari karbonat angidridni eritib, atmosferaga, shu jumladan 
vulqonlar orqali chiqaradigan jinslar qatoriga kiradi. 
Gidrologik aylanish deb ataladigan hayotni tartibga solish uchun 
mas'ul bo'lgan Yerning geologik va biologik tizimlari uglerod va 
kislorodning Yer yuzasi bo'ylab harakatlanishini o'z ichiga oladi, natijada 
quruqlikning asosiy xususiyatlari bo'lgan eroziya va ob-havoga olib 
keladi. Bunday global jarayonlar, masalan, Venerada o'xshash 
hodisalarning yo'qligi bilan keskin farq qiladi. 
Gidrosfera bilan bog'liq asosiy muammolar 
Gidrosfera ko'plab muammolar bilan bog'liq, ammo ulardan eng 
muhimini ajratib ko'rsatish muhimdir: 
Dengiz sathining ko'tarilishi 
Dengiz sathining ko'tarilishi bilan bog'liq baxtsiz hodisalar global 
miqyosda sodir bo'lib, hududlar va ekologik tizimlarni ommaviy suv 

---

bosishi muammosiga qaratilgan. To'lqinlar o'lchovlari global dengiz 
sathining 15 dan 20 sm gacha ko'tarilishini tasdiqlaydi va shuning uchun 
IPCC bu jarayon atrof-muhit haroratining ko'tarilishi va muzliklar va qutb 
qopqoqlarining erishi natijasida kelib chiqqan o'zaro bog'langan okean 
suvining kengayishi 
bilan bog'liqligini ko'rsatadi. Sayyoramiz 
muzliklarining erishi tarqalishi global iqlim o'zgarishi nuqtai nazaridan 
tobora aniq bo'lib bormoqda va ilmiy tadqiqotlar bu jarayonning tezligi 
tezlashayotganini va global dengiz sathiga sezilarli ta'sir ko'rsatayotganini 
ko'rsatmoqda. 
Yog'ingarchilikning o'zgarishi 
Yog'ingarchilikning ko'payishi yoki kamayishi turli muammolarga 
olib kelishi mumkin, jumladan suv toshqini , ko'chki va qurg'oqchilik , 
shuningdek yong'inlar. Qisqa muddatli global iqlim o'zgarishiga El-
Ninyo, musson va bo'ronlar kabi hodisalar sabab bo'ladi. Misol uchun, El-
Ninyo hodisasi bilan bog'liq Peru qirg'oqlaridagi oqimlarning o'zgarishi 
Shimoliy Amerikadagi ob-havo sharoitlarida sezilarli o'zgarishlarga olib 
kelishi mumkin. Haroratning ko'tarilishi natijasida yuzaga kelgan 
mussonlarning o'zgarishi mavsumiy shamollarga qarab dunyoning turli 
mintaqalarida qurg'oqchilikka olib kelishi mumkin. Dengiz yuzasi 
haroratining ko'tarilishi bilan kuchaygan bo'ronlar kelajakda odamlar 
uchun yanada katta xavf tug'diradi. 
Abadiy muzlikning erishi tundradagi abadiy muzliklarning erishiga 
olib keladi . Bu jarayon ushbu hududlarning aholisiga eng katta ta'sir 
ko'rsatadi, chunki ularning uylari qurilgan tuproq beqaror bo'ladi. Biroq, 
bevosita oqibatlar bilan bir qatorda, olimlar permafrostning erishi 
atmosferaga karbonat angidrid (CO2) va metan (CH4) kabi katta 

---

miqdordagi issiqxona gazlarini chiqarishidan qo'rqishadi, bu esa o'rta va 
uzoq muddatda jiddiy ekologik oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ushbu 
gazlarning chiqarilishi issiqxona effektini oshirish va atmosferada ko'proq 
issiqlikni ushlab turish orqali global isishning yanada oshishiga olib 
keladi. 
Inson faoliyati sayyoramiz gidrosferasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi va 
bu tendentsiya Yer aholisining ko'payishi va insoniyat ehtiyojlarining 
ortishi bilan davom etadi. Gidrosferadagi chuchuk suv tizimlari global 
iqlim o'zgarishi, suvning ifloslanishi, daryo va botqoq erlar darajasining 
ko'tarilishi, global isishning kuchayishi, aholining haddan tashqari 
ko'payishi va sug'orishning bevosita bosimi ostida. Zaharli kimyoviy 
moddalar, radioaktiv materiallar va sanoat chiqindilari, shuningdek, 
mineral o'g'itlar , gerbitsidlar va pestitsidlarning oqishi barqaror holatning 
barqarorligi bilan bog'liq muammolarni keltirib chiqaradi. Oltingugurt 
dioksidi va qazib olinadigan yoqilg'idan azot oksidi chiqindilari natijasida 
yuzaga keladigan kislotali yomg'ir darajasi butun dunyo bo'ylab muammo 
hisoblanadi. Chuchuk suvli ko'llarning kislotalanishi va ularning 
suvlarida alyuminiy kontsentratsiyasining oshishi ko'l ekotizimidagi katta 
o'zgarishlar uchun javobgardir. Ushbu o'zgarishlar natijasida bugungi 
kunda ko'plab ko'llarda sezilarli darajada baliq populyatsiyasi yo'q . 

---

Xulosa 
Gidrosfera - bu Yerning suv qobig'i, okeanlar, dengizlar, 
quruqlikdagi suv havzalari (daryolar, ko'llar, botqoqlar, suv omborlari), 
er osti suvlari, shu jumladan qattiq fazadagi suv zaxiralari (muzliklar, qor 
qoplami). Yer gidrosferasi yagona suv qobig'i bo'lib, uning asosiy 
komponenti kimyoviy birikma H 2 O. Gidrosfera global ochiq tizim 
bo'lib, suv Yerda 
eng keng tarqalgan 
moddadir. Yer shari 
yuzasining deyarli 3/4 qismi suv bilan qoplangan. 
Gidrosfera global ochiq tizim bo'lib, uning barqarorligi qanchalik katta 
bo'lsa, uning tarkibiy qismlarining xilma-xilligi shunchalik katta bo'ladi. 
Gidrosferaning asosiy tarkibiy qismi suv bo'lib, u Yerdagi hayot 
uchun zarurdir. Suv sayyoradagi eng keng tarqalgan moddalardan biri 
bo'lib, u turli agregatsiya holatida bo'lishi mumkin - suyuq, qattiq va 
gazsimon. Shuni ta'kidlash kerakki, suv bug'lari ko'zga ko'rinmaydi. 
Inson faoliyati sayyoramiz gidrosferasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi va bu 
tendentsiya Yer aholisining ko'payishi va insoniyat ehtiyojlarining ortishi 
bilan davom etadi. Gidrosferadagi chuchuk suv tizimlari global iqlim 
o'zgarishi, suvning ifloslanishi, daryo va botqoq erlar darajasining 
ko'tarilishi, global isishning kuchayishi, aholining haddan tashqari 
ko'payishi va sug'orishning bevosita bosimi ostida.

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 
 
1. Abdullayev O. Geografiya va ekologiya. -Namangan, 2002. -296 b.
2. Komilova N. Tibbiѐt geografiyasining nazariy va amaliy masalalari. 
–T.: ―Sharq‖, 2015. -264 b. 18.
3. Soliyev A. Iqtisodiy geografiya: nazariya, metodika va amaliyoti. 
[Matn]: tanlangan asarlar/ masʼul muharrir: O.Ata-Mirzayev. –T.: 
―Kamalak‖, 2013. -184b
4. Soliyev A. Oʻzbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. –T.: 
―Universitet‖, 2014. -404 b