Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi

totemizm - indeetslar tilida «uning ruhi», hayvon, o‘simliklarga ishonish;

animizm - lot. Jon, ruh. Kishi ruhi, jonning borligiga ishonish;

fetishizm - portugal, fransuz so‘z. «sehrli narsa», jonsiz narsaga ishonish;

hinduizm (milliy) 4 kasta: brahmonlar - ruhoniy, kshatriy-harbiy, savdo hunarmand;

iudaizm - yahudiylar dini, qabila nomidan olingan;

konfutsiylik - er.avv. 551-479, Xitoy ta’limoti, inson samo qudratiga bog‘liq;

sintoizm - yapoplar milliy dini;

xristianlik - mil.avv. I-III asrlarida Rim jamiyatida yoyilgan.

Olamning vujudga kelishi, mavjudlik qonuniyatlari, uning asosini nima tashkil etgani kabi masalalarni falsafiy talqin etish natijasida monizm, dualizm, plyuralizm, idealizm va materializm singari oqimlar vujudga keldi.
Demak, g‘oya va mafkuraning dastlabki shakl va ko‘rinishlari:

1. 
   Monizm - olamning asosi yagona, bitta deya ta’lim beruvchi yo‘nalish.
   
2. 
   Dualizm - olamning ibtidosi ham ruhiy-ilohiy, ham moddiy asosga egaligi haqidagi ta’limot.
   
3. 
   Plyuralizm - olamning asosida ko‘p narsalar yotishi haqidagi g‘oyalarni ilgari suruvchi ta’limot.
   
4. 
   Idealizm - olam va odamning yaralishi, yashashi va rivojlanish xususiyatlari, borliq hamda yo‘qlik masalalarida ruhiy va ilohiylik tamoyillarini ustuvor deb bilish, mutlaqlashtirishdir.
   
5. 
   Materializm - olam va odam, borliqning yashashi, rivojlanishi masalalarida modda (materiya) va uning xossalarini, mutlaqlashtirishdir.
   
6. 
   Teizm - ilohiylikni mutlaqlashtirish.
   
7. 
   Ateizm - dahriylikni mutlaqlashtirish.
   

Muayyan tarixiy davrlarda milliy asosdagi diniy mafkuralar davlat ideologiyasi darajasiga ko‘tarilgan. Zamonlar o‘tishi bilan ularning ayrimlari o‘z mavqeini yo‘qotgan, lekin millat ma’naviyatining tarkibiy qismi sifatida saqlanib qolgan.
Ammo idealizm va materializm o‘rtasidagi bahs-munozara hamda ularni murosaga keltirishga intiluvchi dualizm g‘oyalari qadim zamonlardan buyon davom etib kelmoqda.
Hudo va ilohiy qadriyatlarni mutlaq rad etuvchi ateizm va aynan ana shu haqiqatlarni mutlaqlashtiruvchi teizm o‘rtasidagi bahs-munozara ham uzoq tarixga ega.
Qadimgi sivilizatsiyalar tarixidan ma’lumki, o‘sha davrlarda odamlarning dunyoqarashi, qabila va elatlarning mafkurasi afsona va rivoyatlar vositasida ifoda etilgan mifologik qarashlar sifatida mavjud bo‘lgan. Jumladan, totemizm, animizm, fetishizm kabi ibtidoiy dinlar jonning abadiyligi, tabiatdagi narsa va hodisalarning ilohiy quvvatga ega ekani to‘g‘risidagi xilma-xil g‘oya va qarashlarga asoslangan. Bu to‘g‘rida «Dinshunoslik» fanida kengroq ma’lumotlar berilgan.
Bulardan boshqa mafkuraning tarixiy shakllariga quyidagilarni ham kiritish mumkin:

1.