Toshkent moliya instituti sirtqi fakultet "Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit" kafedrasi “audit” fanidan kurs ishi mavzu

Moliyaviy hisoblar auditi sifatini nazorat qilish

“Moliyaviy hisobot to‘g‘risidagi auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi”
Mazkur O‘zbekiston Respublikasi auditorlik faoliyatining milliy standarti (bundan buyon matnda Standart deb yuritiladi) O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini tuzishning yagona tartibini belgilaydi.
Auditorlik muolajalarini rejalashtirishda va amalga oshirishda hamda ular natijalariga baho berishda va hisobot taqdim etishda auditor sub’ekt faoliyati qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emasligi moliyaviy hisobotga ahamiyatli ta’sir ko’rsatishi mumkinligini his etishi lozim. Biroq, audit faoliyatning barcha qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga muvofiq bo’lmagan holatlarini aniqlab beradi deb bo’lmaydi. Faoliyat muvofiq emasligini aniqlash, ahamiyatligidan qati nazar, sub’ekt rahbariyati yoki xodimlarning halolligiga oid masalalarni va ular auditning boshqa jabhalariga ta’sir ko’rsatishligi ehtimolini ko’rib chiqishni talab qiladi. 250-XAS qo’llaniladigan “muvofiq emaslik” atamasi audit qilinayotgan sub’ektning amaldagi qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga zid bo’lgan, ataylab va bilmasdan turib qilgan harakatlari va u tomondan yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklardir.
Bunday harakatlar sub’ektning o’zi tomonidan yoki uning nomidan, rahbariyat yoki uning nomidan xodim tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalardan iborat. XASning maqsadi uchun “muvofiq emaslik” atamasi sub’ekt rahbariyat yoki xodimlar tarkibidagi shaxsning qonunga to’g’ri kelmaydigan axloqini o’z tarkibiga kiritmaydi. Xarakatlar “muvofiq emas” deb aniqlash huquqiy doiraga taalluqli va, odatda, auditorning kasbiy xabardorligidan tashqarida bo’ladi.
Auditorning kasbiy tayyorgarligi, tajribasi, sub’ekt va uning tarmog’ini tushunishligi, auditorning diqqatini jalb qilgan ayrim harakatlar qonunlarga va amaldagi me’yoriy hujjatlarga muvofiq emas deb tan olishga asos bo’lishi mumkin. Odatda, alohida bir harakat “muvofiq emas”ligi yoki bunday bo’lishligi mumkinligi tegishli ma’lumotga ega bo’lgan va malakali, huquq doirasida amaliyot bilan shug’ullanadigan mutaxassis 229 maslahatiga asosan aniqlanadi, lekin yakuniy baho faqat sud qarori bilan berilishi mumkin. Qonunlar va me’yoriy hujjatlar moliyaviy hisobotga taalluqligi bo’yicha ahamiyatli farqlanadi. Ayrim qonunlar va me’yoriy hujjatlar sub’ekt moliyaviy hisobotining shakli va mazmuni, hisobga olinadigan summalar yoki moliyaviy hisobotda yoritiladigan ma’lumotni belgilaydi.
Boshqa qonunlar va me’yoriy hujjatlarga sub’ekt rahbariyati rioya qilishi lozim yoki ular sub’ekt o’z faoliyatini amalga oshirish huquqiga ega bo’lgan sharoitlarni belgilaydi. Ayrim sub’ektlar qattiq tartibga solinadigan tarmoqlarda harakat qiladilar (masalan, banklar yoki kimyo sanoati korxonalari). Boshqalar faoliyati faqat biznesning xo’jalik jabhalariga umumiy taalluqli bo’lgan qonunlar va me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi (masalan, xavfsizlik texnikasiga, xodimlar sog’lig’ini saqlashga va ishga qabul qilishda teng huquqlik tamoyillariga rioya qilishda). Faoliyat qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emasligi sub’ekt uchun moliyaviy oqibatlarga, masalan jarimalarga, sudda ko’rishlikka va hokazolarga olib keladi. Odatda, muvofiq emaslik qanchalik moliyaviy hisobotda aks ettiriladigan hodisalar va operatsiyalardan uzoqroq bo’lsa, shunchalik u auditor tomonidan aniqlanishi yoki taxmin qilinayotgan muvofiq emaslikni tan olish ehtimoli kam Qonunlar va me’yoriy hujjatlar turli mamlakatlarda turlichadir.
Buxgalteriya hisobi va auditning milliy standartlari, ehtimol, audit uchun qonunlar va me’yoriy hujjatlarning ahamiyatiga oid yanada ham aniqroq qoidalaridan iborat bo’lishi mumkin. 250-xalqaro standart moliyaviy hisobot auditi uchun qo’llanishi mumkin, lekin auditor sub’ekt faoliyati aniq qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini tekshirish va hisobot tayyorlash uchun alohida ataylab jalb qilingan boshqa kelishuvlar uchun qo’llab bo’lmaydi. Moliyaviy hisobotni audit qilishda auditorning tovlamachilik va yanglishlarni ko’rib chiqish uchun mas’uliyatiga oid qo’llanma 240-XAS “Aldash va xato”da taqdim etilgan. 230 Faoliyatni qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq amalga oshirish uchun sub’ekt rahbariyatining mas’uliyati Faoliyatni qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq amalga oshirish uchun mas’uliyat sub’ekt rahbariyatining zimmasiga yuklatilgan. Muvofiq emaslik holatlarini oldini olish va aniqlash yuzasidan sub’ekt rahbariyati mas’uldir. Quyidagi muolajalar va siyosat, boshqalar qatorida, sub’ekt rahbariyatiga muvofiq emaslik holatlarini oldini olish va aniqlash yuzasidan o’z majburiyatlarini bajarishda yordam beradi:
 Huquqiy talablar monitoringi va operatsion muolajalar ushbu talablarga muvofiq ishlab chiqilganligini ta’minlash.
 Tegishli ichki nazorat tizimlarini barpo etish va ijrosini ta’minlash.
 Kasbiy axloq kodeksini ishlab chiqish, ma’lumot uchun etkazish va unga rioya qilish.
 Kasbiy axloq kodeksi xodimlar tomonidan tegishli ravishda o’rganilishi va tushunishligini ta’minlash.
 Kasbiy ahloq kodeksiga rioya qilinishi yuzasidan monitoring o’tkazish va tegishli ravishda unga rioya qilmagan xodimlarga nisbatan intizomiy choralarni qo’llash.
 Huquqiy talablar yuzasidan monitoring o’tkazishda yordam berish uchun huquqiy maslahatchilarni jalb qilish.
 Sub’ekt o’zining tarmog’i doirasida rioya qilinishi lozim bo’lgan ahamiyatli qonunlar ro’yxatini yuritish va rasmiy da’volarni hisobga olish. Yirik sub’ektlarda ushbu muolajalar va siyosat tegishli majburiyatlar quyidagilar zimmasiga yuklatish yo’li bilan qo’shimcha ravishda to’ldirilishi mumkin:
 Ichki audit xizmatiga.
 Auditorlik qo’mitasiga.
Auditor sub’ekt faoliyati muvofiq emasligi holatini oldini olish uchun mas’ul emas va mas’ul bo’la olmaydi. Biroq har yili audit o’tkazilishini to’xtatib turuvchi omil sifatida ta’sir ko’rsatishi mumkin. 231 Audit o’tkazishda, garchi audit XASga muvofiq tegishli ravishda rejalashtirilgan va o’tkazilgan bo’lsa ham, moliyaviy hisobotdagi ayrim ahamiyatli noto’g’ri aks ettirilishlar aniqlanmay qolishning ajralmas tavakkalchiligi mavjud. Quyidagi omillar sababli ahamiyatli noto’g’ri aks ettirishlar sub’ekt faoliyati qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emasligi natijasida vujudga kelgan bo’lsa, ushbu tavakkalchilik oshadi:
 Asosan sub’ekt faoliyati jabhalari bilan bog’liq bo’lgan, odatda moliyaviy hisobotga ahamiyatli ta’sir etmaydigan va buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlari bilan qamrab olinmagan ko’p sonli qonunlar va me’yoriy hujjatlar mavjudligi.
 Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlariga xos bo’lgan cheklovlar hamda test sinovlarini o’tkazish auditorlik muolajalar samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi.
 Auditor tomonidan olingan aksariyat dallilar o’zining tavsifi bo’yicha yakuniy emas, ko’proq tasdiqlovchi bo’lib hisoblanadi.
 Muvofiq emaslik ostida uni yashirishga qaratilgan harakat, masalan kelishuv, hujjatlarni soxtalashtirish, operatsiyalar hisobini ataylab yuritmaslik, sub’ektning yuqori rahbariyati tomonidan nazoratni inkor etish yoki auditorga taqdim etilayotgan ma’lumotni ataylab noto’g’ri tayyorlash kabilar yotishi mumkin.
200-XAS “Moliyaviy faoliyat auditioning maqsadi va uni tartibga soluvchi umumiy tamoyillar”ga muvofiq auditor, audit sub’ekt faoliyatini qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligiga shubha tug’diradigan vaziyatlar va hodisalarni aniqlab berishi mumkinligini tan olgan holda, auditni kasbiy ishonchsizlik nuqtainazaridan rejalashtirishi va o’tkazishi lozim.
Aniq qonunchilikka oid talablarga muvofiq auditordan, moliyaviy hisobotning biror-bir tarkibiy qismi sifatida, sub’ekt qonunlar va me’yoriy hujjatlarning muayyan qoidalariga rioya qilayotganligi to’g’risida alohida hisobot tuzish talab qilinishi mumkin.
Rejalashtirish maqsadida auditor, sub’ekt va tarmoq uchun qo’llaniladigan huquqiy va qonunchilikka oid asos va sub’ekt qay darajada ushbu asosga rioya qilayotganligi to’g’risida umumiy tushuncha olishi lozim. Umumiy tushunchani olish uchun auditor, xususan, ayrim qonunlar va me’yoriy hujjatlar sub’ekt faoliyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkinligini tan olishi lozim. Shunday qilib, faoliyat muayyan qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emasligi sub’ekt faoliyati to’xtashiga yoki u o’z faoliyatini uzluksiz olib borish qobiliyatini shubha ostiga qo’yishga olib kelishi mumkin. Masalan, bunday ta’sir faoliyat sub’ekt litsenziyasi yoki faoliyatni amalga oshirish bo’yicha boshqa ruxsatnoma tarkibidagi talablarga (masalan, bank uchun - kapital va investitsiyalar bo’yicha talablar) muvofiq emaslikdan kelib chiqishi mumkin.
Qonunlar va me’yoriy hujjatlar to’g’risida umumiy tushuncha olish uchun, odatda, auditordan quyidagilar talab qilinadi:
 Sub’ekt biznesi va tarmoq to’g’risida ega bo’lgan bilimlaridan foydalanish.
 Faoliyat qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligiga oid sub’ektning siyosati va muolajalari to’g’risida rahbariyat bilan so’rovnoma o’tkazish.
 Sub’ekt faoliyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan qonunlar va me’yoriy hujjatlar to’g’risida rahbariyat bilan so’rovnoma o’tkazish.
 Sud da’volari va choralarini aniqlash, baho berish va hisobga olish bo’yicha qabul qilingan siyosat va muolajalar to’g’risida rahbariyat bilan suxbat o’tkazish.
 Boshqa mamlakatdagi sho’’ba korxonalarning auditorlari bilan huquqiy va qonunchilikka oid asoslarni muhokama qilish (masalan, sho’’ba korxona bosh kompaniya uchun qimmatli qog’ozlarga oid me’yoriy hujjatlar talablariga rioya qilishi lozim bo’lgan taqdirda). Umumiy tushuncha olingandan keyin auditor, moliyaviy hisobotni tayyorlashda ko’rib chiqilishi lozim bo’lgan qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga 233 muvofiq emaslik holatlarini aniqlashga yordam beruvchi muolajalarni bajarishi lozim, ayniqsa:
 Sub’ekt faoliyati ushbu qonunlar va me’riy hujjatlarga muvofiqligi to’g’risida sub’ekt rahbariyati bilan so’rovnoma o’tkazish.
 Tegishli tartibga soluvchi idoralar yoki litsenziya bergan idoralar bilan o’zaro xat yozishuvni tekshirish. Auditor faoliyat moliyaviy hisobotdagi ahamiyatli summalar va yoritishlarni aniqlashga ta’sir etadigan, auditor tomonidan umuman tan olinadigan qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga muvofiq to’g’risida etarli bo’lgan tegishli auditorlik dalillarni olishi lozim. Hisobga olinadigan summalar va ma’lumotlarni aniqlashga taalluqli tasdiqlarni audit paytida ko’rib chiqish uchun auditor ushbu qonunlar va me’yoriy hujjatlarni etarli darajada tushunishi lozim.
Bunday qonunlar va me’yoriy hujjatlar tegishli ravishda belgilanishi va sub’ekt hamda umuman tarmoqqa etkazilgan bo’lishi kerak; ular moliyaviy hisobot chop etilishi chog’ida muntazam ravishda ko’rib chiqilishi lozim. Ushbu qonunlar va me’yoriy hujjatlar, masalan, moliyaviy hisobotning shakli va mazmuniga, jumladan, o’ziga xos tarmoq talablariga; davlat shartnomalari bo’yicha operatsiyalarni hisobga olishga; daromad solig’ini hisoblash uchun xarajatlarni hisoblash yoki tan olishga yoki nafaqa bilan ta’minlash bo’yicha xarajatlarga taalluqli bo’lishi mumkin. Auditor sub’ekt faoliyati qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligiga oid test sinovlari yoki boshqa muolajalarni amalga oshirmaydi, zero bu moliyaviy hisobot bo’yicha audit qo’lamiga kirmaydi.
Auditor, moliyaviy hisobot bo’yicha fikr shakllantirish maqsadida qo’llaniladigan muolajalar, ehtimol ayrim holatlarda qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emas deb auditorning diqqatini jalb qilishi mumkinligini nazarda tutishi lozim. Masalan, bunday muolajalar majlislar bayonnomalari bilan tanishishdan; sudda ko’rishlar, da’volar va jazo choralari to’g’risida sub’ekt rahbariyati va huquqshunos bilan so’rovnoma o’tkazishdan iborat; hamda 234 muolajalarni mohiyati bo’yicha amalga oshirish - operatsiyalar yoki hisobvaraqlar qoldiqlari bo’yicha mufassal test so’rovnomalari.
Auditor, moliyaviy hisobotni tayyorlashda ta’siri ko’rilishi lozim bo’lgan faoliyat qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emas holatlarining barcha ma’lum bo’lganlari va sodir etilish ehtimoli borlari to’g’risida auditorga ma’lumot berganligi haqida sub’ekt rahbariyatidan yozma ravishda tasdiqnoma olishi lozim. Teskarisining isbotlari mavjud bo’lmagan holda, auditor sub’ekt ushbu qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq faoliyat ko’rsatmoqda deb taxmin qilishga haqli.
Auditorga muvofiq amas degan holat ehtimoliga taalluqli ma’lumot ma’lum bo’lsa, auditor ushbu harakat tavsifi va qanday vaziyatlarda vujudga kelganligini tushunishi hamda moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatish ehtimoliga baho berish uchun etarli bo’lgan boshqa ma’lumotni olishi lozim. Moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatish ehtimoliga baho berishda auditor quyidagilarni ko’rib chiqadi:
 Bo’lg’usi moliyaviy oqibatlarni, masalan jarimalarni, penyalarni, zararlarni, aktivlarni musodara qilish xavfini, faoliyatni majburiy to’xtatishni va sudda ko’rishlarni.
 Bo’lg’usi moliyaviy oqibatlar yoritilishi zarurligini.
 Moliyaviy hisobotda taqdim etilgan to’g’ri va haqqoniy aks ettirilgan (haqqoniy taqdim etilgan) taqdimotni shubha ostiga qo’yish uchun bo’lg’usi moliyaviy oqibatlar shunchalik jiddiyligini. Auditor muvofiq emas ehtimoli mavjud deb hisoblagan taqdirda, u olingan ko’rsatkichlarni hujjatli rasmiylashtirishi va ularni sub’ekt rahbariyati bilan muhokama qilishi lozim. Olingan ko’r-satkichlar bo’yicha hujjatlar va yozuvlar yoki hujjatlar nusxasidan hamda, lozim bo’lsa, suxbatlar bayonnomasidan iborat bo’ladi.
Sub’ekt rahbariyati amalda muvofiq ekanligi to’g’risida qoniqarli ma’lumot taqdim etmagan taqdirda, auditor ushbu vaziyatlarda qonunlar va me’yoriy hujjatlarni qo’llash va ularning moliyaviy hisobotga ta’sir etish ehtimoli to’g’risida sub’ekt huquqshunosi bilan maslahatlashishi lozim.
Agar auditor 235 sub’ekt huquqshunosi bilan maslahatlashish maqsadga muvofiq emas deb hisoblasa yoki auditor uning fikri bilan qoniqmasa, auditor qonunlar va me’yoriy hujjatlar buzilganlik holatlari mavjudligi, kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar ehtimoli va, kerak bo’lsa, auditor kelajakda qanday harakatlar qilishi lozimligi yuzasidan o’z huquqshunosi bilan maslahatlashish imkonini ko’rib chiqishi kerak. Taxmin qilinayotgan muvofiq emaslik to’g’risida tegishli ma’lumot olib bo’lmaydigan taqdirda, auditor auditorlik hisobotiga auditorlik dalillar mavjud emasligining ta’sirini ko’rib chiqishi lozim.
Auditor muvofiq emaslik auditning boshqa jabhalariga, xususan sub’ekt rahbariyati taqdimotlarining ishonchligiga ta’sirini ko’rib chiqishi kerak. Shuning uchun, muvofiq emaslik sub’ektning ichki nazorati tomonidan aniqlanmagan yoki uning taqdimotlariga kiritilmagan taqdirda, auditor tavakkalchilikka berilgan baho va sub’ekt rahbariyati taqdimotlarining haqqoniyligini qo’rib chiqadi. Auditor tomonidan aniqlangan muvofiq emaslikka oid aniq holatlarining ta’siri harakat sodir etilishi va yashirilishi bilan, garchi bu holat mavjud bo’lsa, nazoratning muayyan muolajalari hamda sub’ektning jalb qilingan rahbariyat va xodimlar mavqei o’rtasidagi o’zaro aloqalarga bog’liq.
Auditor qisqa muddatlarda sub’ektning auditorlik qo’mitasi, direktorlar kengashi va yuqori rahbariyatini auditorning diqqatini jalb qilgan muvofiq emaslik to’g’risida xabar berishi yoki tegishli axborot olganligi haqida dalillar olishi lozim. Lekin, auditor, shubhasiz oqibatlarga olib kelmaydigan yoki ahamiyatsiz bo’lgan masalalar yuzasidan bunday harakatlarni qilishi shart emas va u xabar berilishi lozim bo’lgan masalalar tavsifini oldindan kelishib olishi mumkin. Agar, auditorning fikricha, muvofiq kelmaslik ataylab qilingan va ahamiyatli bo’lsa, auditor amalda aniqlangan xulosalar haqida xabar berishi lozim.
Agar auditor sub’ektning yuqori rahbariyati, jumladan direktorlar kengashi, bevosita muvofiq emaslik bilan bog’liq deb hisoblasa, auditor ushbu masala bo’yicha sub’ektning keyingi bosqichdagi yuqori idorasiga, bunday idora mavjud bo’lgan holda, masalan, auditorlik qo’mitasi yoki kuzatuv kengashiga xabar berishi lozim. Agar yuqori idora mavjud bo’lmasa yoki auditor hisobot harakat uchun qabul 236 qilinmasligi mumkin deb hisoblasa yoki hisobotni kimga taqdim etish uchun ikkilansa, auditor huquqiy maslahat olish imkonini ko’rib chiqishi lozim.
Agar auditor muvofiq emaslik moliyaviy hisobotga ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi va u moliyaviy hisobotda tegishli ravishda aks ettirilmagan degan xulosaga kelsa, auditor o’z fikrini sharhlar bilan yoki salbiy fikr bildirishi lozim. Agar sub’ekt moliyaviy hisobotga ahamiyatli bo’lishi mumkin bo’lgan hodisa yoki muvofiq emaslik ehtimoliga baho berish maqsadida tegishli dallilar olish uchun auditorga to’sqinlik qilsa, auditor audit qo’lami cheklanganligi asosida moliyaviy hisobot bo’yicha o’z fikrini sharhlar bilan bildirishi yoki fikr bildirishdan voz kechishi lozim. Agar auditor muvofiq emaslik sub’ekt harakatidan emas, balki vaziyatlardan kelib chiqqan cheklovlar natijasida vujudga kelganligini aniqlay olmasa, auditor ushbu holatning auditorlik hisobotiga ta’sirini ko’rib chiqishi lozim.
Аuditorning sir saqlashlikka rioya qilishga oid majburiyati, odatda, muvofiq emaslik to’g’risida uchinchi tomonlarga xabar bermaslikni ko’zda tutadi. Lekin, muayyan vaziyatlarda qonunlar, me’yoriy-huquqiy hujjatlar yoki sud idoralarining qarorlari auditorning sir saqlashiga oid majburiyatlariga nisbatan ustivor kuchga ega (masalan, ayrim mamlakatlarda auditordan moliyaviy idoralar faoliyati qonunlar va me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq emaslik holatlari haqida nazorat idoralariga xabar berish talab qilinadi).
Bunday vaziyatlarda auditorga, auditorning jamiyat oldidagi mas’uliyatini etarli darajada hisobga olgan holda, huquqiy maslahatlar olish kerakli bo’lishi mumkin. Muvofiq emaslik moliyaviy hisobotga ahamiyatli ta’sir ko’rsatmaganda ham, auditor ushbu vaziyatlarda sodir etilgan muvofiq emaslik holatlarini bartaraf etish lozim deb hisoblasa, lekin sub’ekt rahbariyati bu holatlarni bartaraf etish uchun hech qanday chora-tadbirlarni qo’llamagan taqdirda, auditor xizmat ko’rsatishni to’xtatish lozim degan xulosaga kelishi mumkin.
Auditor qaroriga ta’sir etadigan omillar qatoriga sub’ekt rahbariyati taqdimotlari ishonchligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan, sub’ekt yuqori rahbariyatining bunga aloqadorligi hamda auditor kelgusida sub’ekt bilan hamkorlik qilgan taqdirda, uning ouning oqibatlari 237 kiradi. Bunday xulosaga kelgan taqdirda, odatda, auditor huquqiy maslahat olish uchun murojat qiladi.
Buxgalterlarning xalqaro federatsiyasi tomonidan chop etilgan “Buxgalterlarni kasbga oid ahloqiy kodeksi”ga muvofiq audit olishga taklif etilgan auditordan tegishli so’rovnoma xati olingan taqdirda, amaliyot ko’rsatayotgan auditor unga nima sababdan audit o’tkazishga taklif olgan auditor, uni auditor sifatida tayinlashdan voz kechishini tushuntirib beruvchi kasbiy sabablar mavjudligi to’g’risida xabar berish lozim.
Amaliyot ko’rsatayotgan auditor mijoz ishlari holati to’g’risida audit o’tkazishga taklif etilgan auditor bilan muhokama qilish hajmining chegarasi, mijozning tegishli ruxsati mavjudligiga va/yoki mazkur aniq mamlakatda ma’lumotni yoritish yuzasidan amaldagi qonunchilik va ahloqga oid talablarga bog’liq.
Qandaydir bunga o’xshash asoslar yoki yoritilishi lozim bo’lgan masalalar mavjud bo’lgan taqdirda, amaliyot ko’rsatayotgan auditor, qonunchilikka va ahloqga oid cheklovlarni, jumladan, lozim bo’lganda, mijoz ruxsati mavjudligini hisobga olgan holda, audit o’tkazishga taklif qilingan auditorga batafsil ma’lumotni taqdim etadi va u auditor etib tayinlashiga taalluqli bo’lgan barcha masalalarni erkin muhokama qiladi. Mijoz amaliyot ko’rsatayotgan auditorga o’z ishlari holatini audit qilishga taklif etilgan auditor bilan muhokama qilishga ruxsat bermagan taqdirda, bu to’g’risida taklif qilingan auditorga xabar berilishi lozim.
Quyida auditorning diqqatini jalb qilishi mumkin bo’lgan va faoliyat qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emas holati mavjud bo’lishi mumkinligiga ko’rsatma bo’lib xizmat qiladigan namunalar keltirilgan:
 Davlat muassasalari tomonidan o’tkaziladigan tekshiruvlar, jarimalar yoki penyalar to’lanishi.
 Maslahatchilarga, bog’liq tomonlarga, xodimlarga yoki davlat xizmatchilariga ko’rsatilmagan xizmatlar uchun to’lovlar yoki qarzlar berilishi.
 Odatda sub’ekt tomonidan yoki ushbu tarmoqda yoki mazkur xizmat turi bo’yicha to’lanadigan summalardan haddan tashqari ko’proq deb tuyulgan sotuv uchun komission mukofotlar yoki vositachilarga gonorarlar
 Bozor narxlaridan haddan tashqari yuqori yoki past narxlardagi xaridlar.
 Naqd pul bilan g’ayri odatiy to’lovlar, chek egalariga to’lagan holda kassa cheklari shaklidagi xaridlar yoki raqamlangan bank hisobvaraqlariga o’tkazmalar.
 Imtiyozli xududlarda ro’yxatga olingan kompaniyalar bilan g’ayri odatiy operatsiyalar.
 Olingan tovarlarni ishlab chiqargan va xizmatlar ko’rsatgan mamlakatlardan farqli boshqa mamlakatlarga to’lovlarni o’tkazish.
 Valyuta operatsiyalari bo’yicha hujjatlar yuzasidan tegishli nazoratsiz to’lovlar.
 Ataylab yoki tasodifan tegishli auditorlik iz yoki etarli bo’lgan dallilar bilan ta’minlanmagan buxgalteriya hisobining mavjudligi.
 Ruxsat etilmagan yoki tegishli ravishda rasmiylashtirilmagan operatsiyalar.
 Ommaviy axborot vositalaridagi sharhlash.

6.