Toshkent moliya instituti

Қадимги юнон ⁽ антик ⁾ фалсафасининг ривожланиш даврлари

Суқр о тгача бўлган давр ⁽Эра ^{. VII -V} аср ⁾ уларнинг асосий муаммоси табиат ҳ одиса ^-ларини тушунтириш ^, космос моҳияти ^, теварак ^- атроф ^, борлиқнинг келиб чиқиши эди ^, фалсафа услуби – ўз дунеқарашини баён қилиш ва уларни догмага айлантириш


^« Суқр отгача бўлган файласуфлар ^, бу даврнинг вакиллари ^»

Милет мактаби – ^« физиклар ^» Фалес ^, Анаксимандр ^, Анаксимен

Эфеслик Гераклит

Элей мктаби

Атомчилар ⁽ Демокрит ^, Левкипп ⁾

барча бошқа файласуфлар

Классик ⁽ мумтоз ⁾ Суқрат даври ⁽ Эр ^. ав ^{. V} аср ўртаси ^IV охири ^- қадим Юнон фалсафасининг гуллаб ^- яшнаган давр ⁾

27

366
TARQATMA MATERIALLAR



Суқратгача бўлган файласуфлар ^, бу даврнинг вакиллари

Асосий йўналишлари

Софистлар фалсафаси

Суқрот фалсафаси

• 
  Суқрот ^» мактабининг юзага келиши
  

Платон фалсафаси

Аристотель фалсафаси

Космос ва табиат моҳиятини ўрганишнинг мумтоз даври ва ^« Суқротгача ^» лар томонидан ўрганилиши

Су қ ротчилар даври файласуфлари бирлам ^- чилик масаласига кам эътибор берганлар

• 
  оинот табиатини яратишда худоларнинг иштирокини фараз қилганлар
  

Борлиқни пайдо бўлишини тахминий ғоясини илгари

сурганлар Платон реал дунёдаги илгариги ёки реал
дунёда кўринган тоза ғоялар таълинотини яратган ^.

фалсафанинг демократик ^- догматик услубидан

диологик ^- нисбат услубига ўтдилар

Мантиқнинг риволанишига хисса қўшдилар

Амалий фалсафа ^- таълимотини илгари сурдилар

28

Суқрот ⁽ милоддан аввалги ^{469 - 399} й ^{) .} Софистикага алоқадор
файласуфлардан бири ^.

Хусусиятлари

Суқрот йирик фалсафий асарларни яратмаган бўлсада ^, тарихга буюк колемист ^{, (} ба ҳ сга чорловчи ⁾ донишманд ^, файласуф ^-педагог сифатида ном қолдирган ^.

Суқрот яратган ва қўллаган асосий метод
^«майевтика ^» номини олди ^. Унинг моҳияти
шундаки ^, мантиқий усуллар ^, қарши саволлар
ёрдамида суҳбатдошни ҳақиқатни мустақил
топишга йўналтириш ^.

Суқрот ўз фалсафасини ва маърифий ишларини майдонларда халқ орасида очиқ мулоқот тарзида олиб борган диалог мавзулари ўз даврининг долзарб муаммолари ҳатто ҳозирги кунда ҳам аҳамиятини йўқотмаган ^, яхшилик ^; ёмонлик ^; муҳаббат ^; бахт ^; ҳалоллик ва шу кабилар бўлган ^.

Суқрот фаолиятининг тарихий

аҳамияти

Б илимни тарқатишга ^, фуқароларнинг маърифатли бўлишга хайриҳоҳ бўлган ^;

И нсониятнинг азалий муаммолари яхшилик ва ёмонлик ^, муҳаббат ^, ҳалоллик ва шу кабиларга жавоб излаган ^;

Ҳ озирги замонда кенг қўлланиладиган

^«майевтика ^» методини яратган ^;

Ҳ ақ иқ атга эришишнинг диалектик методини яратди ^-уни эркин ба ҳ сда эгаллаш мумкинлигини исботлаган ^;

Ў з ишининг давомчилари шогирдларини тарбиялади ⁽масалан ^, Платон ⁾ қатор
^«Суқрот мактаблари ^» бошида турган ^.
33

367

TARQATMA MATERIALLAR

“ Авесто ”

Ўз даврининг ҳуқуқий ^, ахлоқий меъёрлари ўз аксини топган ^.


Олам нур ва зулмат ^, ҳаёт ва ўлим ^, тана ва жон ^, яхшилик ва ёмонлик ^, эркинлик ва тобелик кабиларнинг

азалий курашидан иборат

Миллий	давлатчилик			анъналари
ўз аксини	топган	бу китоб ^, фақат
мустақилликйилларида			қадрланди ^.
2001	йилда “ Авесто ” нинг
^2700 йиллиги		нишонланди ^.

Олов – оламни нурафшон қилувчи ^, Одамларни гуноҳлардан покловчи сеҳрли куч ^. Ер ва сув – ҳаёт манбаи ^.

Ҳаётнинг	кечиши	^: табиатда нур			ва	зулмат ^,
борлиқда	ҳаёт ва ўлим ^, ижтимоий					ҳаётда
яхшилик	ва ёмонлик		^, нафосат		оламида
гўзаллик	ва хунуклик		^, динда	Ахурамазда
ва Ахриманнинг		азалий	ва адабий		зиддияти
каби	шаклларда		намоён	бўлади

“ Авесто ” китобини биринчи марта ўзбек тилига Асқар Маҳкам
таржима қилган ^.

50

368

TARQATMA MATERIALLAR



Ўрта асрлар Шарқ ва Ғарб фалсафаси вужудга келиши ва ривожланишининг умумий белгилари : :

Д ин Ғарбда ҳам ^, Шарқ да ҳам феодал

жамиятнинг ҳукмрон мафкураси ҳисобланган

Му қ аддас китоб а қ идалари фалсафий муло ҳазаларнинг

таянч нуқтасига айланган ^. Билим эмас ^,
балки эътиқод ^, фан эмас ^, балки дин афзал кўрилган
Теоцентризм ^, яъни Худога ^, унинг моҳиятига дунёнинг биринчи
сабаби ва биринчи асоси сифатида ёндашиш ўрта

асрлар фалсафасига хос хусусиятдир

Буддизм фалсафаси асосий эътиборни борлиқнинг ўткинчилиги ва йўқликнинг ҳақиқийлиги ^, жоннинг боқийлиги ва абадий маънавий дунёни англаб етиш йўлида ўзликни камолотга етказиш орқали унинг ўз шакл ^-шамойилини ўзгартириши муаммоларини ўрганишга қаратган ^.

Конфуцийчилик феодал тузумни оқлаш учун буддизм ва даосизмнинг идеалистик ва даосизм ғяларини ўзлаштирган ^: одамлар ўзларининг ^« ёмон ^» ниятларини жиловлаб ^, тақдирга бўйсунишлари лозим ^. Ҳокимиятга бўйсуниш ^, уни ардоқлаш ва ҳурмат қилишни талаб этувчи ^«Осмон қонуни ^» ҳақидаги таълимот конфуцийчиликда энг муҳим таълимотга айланган ^.

Европа феодализми шароитида христиан дини ҳукмронлик қилган ^. У ўзининг одамлар ақли ва қалбини назорат қилиш марказлаштирилган тизимини кўп сонли тарқоқ феодал давлатларга қарши қўйган ^.

52

Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг

ривожланиш хусусиятлари

Ғарб ва Шарқ фалсафий тафаккури ^XVI асргача ҳар бири ўз йўлида ривожланган^: араб Шарқида ва

Испаниянинг араблар истило қилган қисмида фалсафага диннинг таъсири Европа ва Шарқий
Осиёдагидан камроқ бўлган^. Бу даврда араб фани ривожланишда Европа фанидан анча илдамлаб кетган

Европа фалсафасида материализм ўрта асрларда Шарқдагидек

кенг тарқалмаган ва маданиятга кучли таъсир кўрсатмаган ^.

Илк ўрта асрларда фалсафий тафаккур ривожланишининг

асосий шакллари апологетика ва патристика бўлган

Апологетика ортидан ^«черков оталари^»нинг фалсафий таълимоти – патристика ⁽лот^{. pater} – ота⁾

пайдо бўлган^. Патристиканинг энг ёрқин вакили Гиппон ⁽Шимолий Африка⁾даги епископ Авлиё Августин ^{(354- 430)}дир^. У ўрта асрлар фалсафасига^, шунингдек фалсафий ижоднинг кейинги даврлардаги кўпгина вакилларига кучли таъсир кўрсатган^.

Схоластика ⁽юнон ^{. schole} – мактаб⁾ – мактаб таълимида ҳукмронлик қилган ва илоҳиётга тўла боғлиқ бўлган ўрта асрлар христиан фалсафаси ^.
XI асрда схоластик фалсафа доирасида номинализм ва

реализм ўртасида кураш авж олган	53

369
TARQATMA MATERIALLAR

Ғарб Уйғониш даври фалсафаси

Ғарб уйғониш

фалсафасининг ри -

вожланишида учта
даврни ва шунга му ^-
вофиқ холда учта
оқим ^, йўналишни
фарқ қилиш
мумкин ^:

гуманистик ( ант -

ропоцентрик )

давр - XIV аср

ўрталари – XV

аср ўрталари ;

гуманистик ( ант -

ропоцентрик )

давр ^{- XIV} аср
ўрталари – ^XV
аср ўрталари ^;

гуманистик ( ант -

ропоцентрик )

давр - XIV аср

ўрталари – XV

аср ўрталари ;

62

Энг машҳур гуманист ^- файласуфлар

Данте Алигьери	Лоренцо Валла	Франческо Петрарка
		(1304 - 1371) –
	(1507 - 1557) « Асл
(1265 - 1321)
^« Тангри комедияси ^»	эзгулик сифатидаги	^« Ашулалар китоби ^» ^,
		^« Оламга нафрат ^» ва
муаллифи	лаззатланиш ҳақида ^»
	асарининг муаллифи	бошқа асрлар
		муаллифи

65

370