Trenerning fazilatlari

TRENER UCHUN DASTURNING AHAMIYATI

• 
  Har qanday trening samarali o‘tishi uchun dastlab uning dastur va rejasi ishlab chiqilishi lozim. Dastur va reja trener uchun muhim ish qurollaridan biri boiib, uning qanchalik mukammaltuzilganligi treningni samarasini ta’minlaydi. Trening dasturini tuzishda quyidagi kriteriylami hisobga olish kerak: 1) Tanlangan mashq va o‘yinlar umumiy treninglaming maqsadiga (u necha kun davom etishidan qat’iy nazar) va aynan shu mashg'ulotning maqsadiga toiiq mos kelishi lozim; 2) Bajarilishi lozim boigan mashq va o'yinlaming ketma-ketligi guruhiy o‘zaro ta’siming rivojlanishi va guruhiy dinamikaning mexanizmlaridan kelib chiqib tanlanishi kerak; 3) Ishtirokchilaming guruhda ishlashga bo‘lgan motivasiyasini hisobga olish lozim. Buni shunday izohlash mumkinki, bir guruh uchun tayyorlangan dastur ikkinchi bir guruh uchun tayyorlangan dasturga mutloqo o‘xshamasligi mumkin (mutaxassislar uchun tayyorlangan dastur bilan reklama xarakteriga ega bo‘lgan dastuming farqi boTadi, albatta). Qolaversa, bitta dastur asosida o'tkazilgan mashg'ulot o'zining kechishi bilan ikki xil guruhda bir-biridan farq qilishi mumkin. 
  

Ayrim hollarda ikkita dastur tuzishga t o ‘g ‘ri keladiki, buning sabablari quyidagicha: 1) dastuming haddan ortiq rasmiy yoki murakab holda tuzilishi ishtirokchilarda tushunmovchiliklarga va ulaming guruhiy faoliyatda ishtirok etish motivini b o ‘g ‘ishga olib k elishi mumkin; 2 ) agar trener dasturini o ‘z ishini reklama qilish maqsadida tuzgan bo'lsa. U holda trener o'zini trening jarayonida katta imkoniyatlardan mahrurn etadi. Ya’ni trening uchun mos kelmaydigan mashq va o'yinlar samaradorlik ko'zlangan treninglar uchun mos kelmaydi va trening ishtirokchilari uchun yolg‘ondakam o‘tkazilayotganligi fosh bo‘lib qoladi, natijada trener guruhdagi kichik o'zgarishlarga ham o‘ta sezgirlik bilan munosabatda bo‘lsada ulaming ishonchini qozona olmaydi;
Ayrim hollarda ikkita dastur tuzishga t o ‘g ‘ri keladiki, buning sabablari quyidagicha:
1) dastuming haddan ortiq rasmiy yoki murakab holda tuzilishi ishtirokchilarda tushunmovchiliklarga va ulaming guruhiy faoliyatda ishtirok etish motivini bo‘g’ishga olib kelishi mumkin; 2 ) agar trener dasturini o ‘z ishini reklama qilish maqsadida tuzgan bo'lsa. U holda trener o'zini trening jarayonida katta imkoniyatlardan mahrurn etadi. Ya’ni trening uchun mos kelmaydigan mashq va o'yinlar samaradorlik ko'zlangan treninglar uchun mos kelmaydi va trening ishtirokchilari uchun yolg‘ondakam o‘tkazilayotganligi fosh bo‘lib qoladi, natijada trener guruhdagi kichik o'zgarishlarga ham o‘ta sezgirlik bilan munosabatda bo‘lsada ulaming ishonchini qozona olmaydi;
3) qiziqarli, yorqin, esda qoluvchi, ixcham, axborotlarga boy boTgan va ham reklama, ham motivasion maqsadlarni qamrab olgan dasturgina o'ziga ko'plab ishtirokchilami qamrab olishi mumkin.
Murabbiylik ijtimoiy rolini bajarishi mahorati ularni mos ravishda bajarish bilan ham belgilanadi. Sportchilarni va komandani o‘qitish, tarbiyalash va ularga rahbarlik qilishda murabbiy faoliyatining muvaffaqiyati shug‘ullanuvchilarning uning obro‘sini tan olishlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Avtoritet – lotincha so‘z bilan kuchni, ta’sirini anglatadi. Mansab obro‘si va shaxs obro‘si degan tushunchalar mavjud. Mansab obro‘si xizmat vazifasi, undan kelib chiqadigan shaxsning huquq va majburiyatlari bilan belgilanadi. Shaxs obro‘si ma’lum ishni bajaruvchi odamning individual xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Komandaning rahbari rasmiy mansabi sababli murabbiy obro‘ga ega bo‘lish huquqi ustunligiga ega. Murabbiyning shaxsiy obro‘si, uning namunasi sportchilar va komandani shakllantirish murakkab jarayonida muhim omil hisoblanadi. Murabbiy mansabi vazifalarini muvaffaqiyatli bajarish bilan shaxsiy obro‘ga ega bo‘ladi. Bundan tashqari shaxsiy obro‘si murabbiyning insoniy xususiyatlari va kasbiy sifatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Biroq lavozimi obro‘si har doim ham murabbiy shaxsi obro‘si bilan mos kelavermaydi. Murabbiyning lavozimi vazifalari va uninng shaxsiy sifatlari o‘rtasida mos kelmaslik jamoada ortiqcha keskinlikka va uning faoliyati mahsuldorligi pasayishiga olib kelishi mumkin. Malakali murabbiy jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasini, mutaxassisligi bo‘yicha sport turi nazariyasi va metodikasini, tayanch ilmiy fanlar asoslarini: fiziologiya, psixologiya, pedagogika, sport meditsinasi, gigiena, biomexanika va boshqalarni biladi. U amaliy aqlga ega va sport mashg‘ulotlari hamda musobaqalarida amaliy masalalarni hal etishda nazariy bilimlarini tez, ijodiy qo‘llay oladi. Bu har doim uninng obro‘si mustahkamlashishiga yordam beradi. Murabbiyning mahorati harakatlarni mahorat bilan bajarishda emas, balki texnik-taktik harakatlarni samarali egallab olishni ta’minlovchi vositalar va metodlarni bilishida namoyon bo‘ladi. Murabbiyning mahorati kuchli kuzatuvchanligi, analitik fikrlashi, ijodiy tasavvuri, o‘ziga xos intuitsiyasi – boshqalarga ko‘rinmaydigan belgilari bo‘yicha harakatni texnik-taktik bajarilishini baholash, oldindan ko‘ra bilish va sportchi hamda sport jamoasining rivojlanishini taxmin qilish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Rahbarlik usuli deganda murabbiy sportchilarni boshqarishni amalga oshirishiga yordam beradigan usul va uslublar to‘plami ko‘zda tutiladi, xususan, o‘quv-mashqlar jarayonida. Ijtimoiy psixologiyada avtokratik, demokratik va liberal rahbarlik usullarini ajratish qabul qilingan. Bu usullar murabbiylar uchun ham xosdir (M.V.Proxorova). Avtokratik rahbarlik murabbiyning o‘z tajribasi asosida, komanda a’zolari fikrlarini deyarli hisobga olmay shaxsan bir o‘zining qaror qabul qilishida quriladi. Murabbiy ish rejalari, dasturlarini, topshiriqlarni keng muhokama qilishga intilmaydi, u sportchilarga juda kam ma’lumotlar yetkazadi, guruh fikriga quloq solmaydi. Ular faqat buyruqni bajarishlari kerak deb hisoblaydi. Bunday murabbiy e’tirozlarni yomon ko‘radi, qat’iy intizom va so‘zsiz itoatkorlikni yaxshi ko‘radi. To‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatish metodlarini afzal ko‘radi: ko‘rsatmalar, buyruqlar, komanda, talab, tanbeh, murabbiyning sportchilar bilan munosabatlari ularning tashabbuslari va mustaqilliklarini yo‘qotishga asoslangan.
Murabbiyning faoliyati ko‘p tomonlamadir. Uning ijtimoiy roliga normativ kiritilgan talablar turli vazifalardan iborat, ulardan asosiysi o‘qitish, sportchilarni tarbiyalash, musobaqalar, mashg‘ulotlar hamda bo‘sh vaqtlarida ularga va komandagi rahbarlik qilish, boshqa tashkilotlar hamda komandalar bilan keng aloqalar qilish. Pedagogik tashkil etilgan mashg‘ulotlar jarayonida murabbiy umumta’lim va tarbiyaviy masalalarni hal etar ekan, murabbiy sport yutuqlariga yo‘naltirish bilan sportchilar va komandani maxsus jismoniy, texnik, taktik, psixologik tayyorgarliklarini amalga oshiradi. U sportchilarda harakatlanish ko‘nikmalarini, mahorati va jismoniy sifatlarini takomillashtiradi, ularga umumiy va maxsus bilimlar beradi, ular bilan texnik-taktik kombinatsiyalarni o‘rganadi. Rahbarlik vazifasi murabbiyning ishida asosiy tomoni hisoblanadi. Murabbiyning kasbiy mahoratini aynan mana shu vazifasini bajarishi sifatida to‘la namoyon bo‘ladi. Lekin uyushgan jamoani yaratish uchun murabbiy faqat rasmiy rahbarlik emas, balki komanda yetakchisi bo‘lishi ham maqsadga muvofiqdir. Rahbar sifatida murabbiy sportchilar va komanda oldida javobgar hisoblanadi, uni tashkil etadi, o‘quv-mashg‘ulotlarini va musobaqalarni tashkil etadi, komandani va undagi shaxslararo munosabatlarni boshqaradi. Rahbarlik vazifasiga komanda uchun zarur bo‘lgan axborotlarni to‘plash va ishlab chiqish, komanda va alohida sportchilarning faoliyatini operativ, kundalik va istiqbolli rejalashtirish, komanda a’zolari o‘rtasidagi majburiyat va rollarini taqsimlash, motivatsion doirasiga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan ularning faolliklarini rag‘batlantirish kabilar kiradi. Murabbiyning ijtimoiy rolidan kelib chiqadigan hamma vazifalarini amalga oshirish munosabatlar bilan bog‘liqdir. Munosabatlar uning faoliyati vositasi, uning professional mehnati muhim tomoni bo‘lib ishtirok etadi. Har qanday boshqaruvchilik yoki pedagogik vazifasi murabbiyning ma’muriyat, kasbdoshlari, hakamlar, tomoshabinlar bilan, sportchilar bilan bevosita aloqalari davomida amalga oshiriladi. Kundalik mehnati jarayonida murabbiyning faoliyati hamma tomonlari va vazifalari bir-biri bilan bog‘liqdir.
Murabbiy ta’sir ko‘rsatish yordamchi usullarini afzal ko‘radi: nasihat, taxmin, xushmuomala suhbat. Murabbiyning sportchilar bilan munosabatlari hurmat, ishonch, o‘zaro bir-birini tushunishga asoslanadi. Demokratik usulda sportchilarning mustaqilliklari, ularning faoliyatdan qoniqishlari, komandada o‘zini o‘zi boshqarish turli shakllarini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Lekin shu bilan bir vaqtda murabbiy hech qachon sportchilar talablari bo‘yicha ish qilmaydi. Liberal rahbarlik usuli murabbiyning komanda faoliyatiga ozgina aralashishi bilan ifodalanadi. Sportchilar ko‘p jihatdan o‘zlari istaganlarini qiladilar, murabbiy shunchaki ishtirok etadi. Mashqlarni, ish hajmini tanlash erkinligini beradi. U shug‘ullanuvchilar bilan o‘zaro munosabatlarda ilg‘or pozitsiyani egallaymaydi. Uning tanbehi, maqtovi, takliflari ko‘pincha rasmiy ahamiyatga ega. Bunday rahbarlik birlashtirishda, uning amaliy sport faoliyatida biror-bir yuqori natijalarga erishish juda qiyin. Murabbiylik amaliyotida bu uchta turlari aniq ifoda etilgan hamda oraliq, aralash usullari ham uchrab turadi. 10.4.Komandada psixologik muhit va shaxslararo munosabatlar Psixologik muhitda guruhning va alohida sportchilarning emotsional holatlari, shaxslararo munosabatlar, guruh a’zolari o‘rtasidagi nizolar ko‘zga tashlanadi. Yaxshi psixologik muhit komandaning maqsadga muvofiq faoliyati bilan, umumiy maqsadga erishishda samarali ilgari borish, turli xildagi qiyinchiliklarni, vaqtinchalik muvaffaqiyatsizlik, xatolarni yo‘qotish bilan bog‘liqdir. Har bir sportchi komandaning psixologik muhitiga o‘z xissasini qo‘shadi va uni o‘zida his etadi. Sportchilarda komandadagi vaziyatdan qoniqishi darajasiga qarab, sheriklari va murabbiy bilan munosabatlariga qarab yaxshi kayfiyati yuzaga keladi, bu kayfiyat guruhning umumiy emotsional kayfiyatiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Komandadagi jonli, yaxshi kayfiyat yoki havotirli tushkunlik, yoki hotirjam hayot tarzi “ta’sir ko‘rsatish” mexanizmi bo‘yicha sportchilarga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p jihatdan ularning holati, xulqi, faoliyati natijalarini belgilab beradi. Komandaning emotsional hayoti trenerga, uning ruhlantirish, himoya etish, dalda berish, keraklicha xursand bo‘lish va xafa bo‘lish, rag‘batlantirish, tenbeh berishi mahoratiga bog‘liq bo‘ladi. Psixologik muhit – sport komandasining jamoa sifatida shakllanganligi muhim ko‘rsatkichidir. Ammo komandaning psixologik muhitiga baho berganda hayotning faqat emotsional tomonini emas, balki unda hukmron bo‘lgan qoidalar, qadriyatlarni ham hisobga olish kerak. Misol uchun, yolg‘on yo‘llar bilan erishilgan g‘alabadan xursand bo‘lish yaxshi psixologik muhit mavjud ekanini ko‘rsatmaydi. Shuning uchun, guruhli axloq qoidalari va emotsional hayot – jamoa psixologik muhitining ikkita uzviy bog‘liq bo‘lgan xarakteristikalaridir. U qanchalik yaxshi bo‘lsa, komanda shunchalik intizomli, birlashgan, fidokor, ularning ishga bo‘lgan munosabati