|
Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla
|
səhifə | 3/181 | tarix | 13.10.2023 | ölçüsü | 4,22 Mb. | | #127472 |
| 0260-Turk Dili Tarihi-Bashlangicinda Yirminci Yuzyila(Ahmet B. Ercilasun)Ahmet B. ERCİLASUN
20.08.2004
GİRİŞ
TÜRK DİLİNİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ
1. ALTAY DİLLERİ TEORİSİ
Altay dilleri teorisi; Türk, Moğol, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kökten çıktığını ve bunların akraba olduğunu kabul eden teorinin adıdır. Başlangıçta sadece Türk, Moğol, Tunguz dillerinin akrabalığı üzerinde durulurken 20. yüzyılın ortalarında ve ikinci yarısında Korece ve Japonca da bunlara katılmıştır. Teoriye göre bu diller ortak bir ata dilden iniyordu. Ortak ata dil, farazî bir dildi ve tabiatıyla bir adı yoktu. Akrabalık teorisine inananlar bu farazi dile Altay dili (Altayca) adını verdiler. Altay dilinden zaman içinde ayrılarak bağımsız diller hâline gelen akraba diller topluluğuna da "Altay dilleri ailesi" adı verildi. Karşılaştırmalı Altay dilleri bilim alanına Altayistik, bu bilim alanıyla uğraşanlara da Altayist denildi.
Altay dilleri teorisinin başlangıcı 18. yüzyılın otuzlu yıllarına dek gider. Teori, henüz modern bir bilim disiplini hâline gelmeden önceki ilk çalışmalarda Altay dilleri Ural dilleriyle (Fin, Macar, Samoyed) ve hatta birçok farklı dille birlikte ele alınmış; fakat 19. yüzyılın sonlarından itibaren genellikle, Altay dilleriyle sınırlandırılmıştır.
Ural-Altay dillerine ilk dikkat çeken İsveçli subay Johann Philipp Tabbert (von Strahlenberg) olmuştur. Poltava savaşında Ruslara esir düşünce Güney Sibirya'da Daniel Messerschimidt'in yanında araştırma ile görevlendirilen Strahlenberg Köktürk harfli Yenisey yazıtlarının bulunuşunda ve bilim dünyasına tanıtılışında da ilk önemli isimdi. Esaret hayatı bitip İsveç'e döndükten sonra 1730'da ünlü kitabı Das Nord und Östliche Teil von Europa und Asia 'yı neşretti. Bu eserde 32 dilden ve lehçeden 35 kelimenin karşılıklı bir listesi bulunmaktadır. Liste, tanrı, gök, ana gibi kelimelerden ve sayılardan oluşuyordu. Strahlenberg, Tatar adını verdiği bu 32 dil ve lehçeyi altı gruba ayırdı:
Fin-Uygur (Ugor yerine kullanılmıştır.): Macar, Fin, Vogul,
Çeremis, Permyak, Votyak, Ostyak.
Türk-Tatar: Tatar, Yakut, Çuvaş.
Samoyed
Moğol-Mançu: Kalmuk, Mançur, Tangut.
Ahmet B. ERCİLASUN
Tunguz: Tungus, Kamasin, Arin, Koryak, Kuril.
Karadeniz'le Hazar Denizi arasındaki halklar. (Caferoğlu 1958: 10).
Bugünkü sınıflandırmalara göre birçok hataları olan bu şema, şüphesiz konuya ilk dikkat çeken araştırma olarak tarihî bir değere sahiptir.
Macar bilgini Gyarmathi, araştırmalarını Ural diline hasreder ve 1799'daki eseriyle Fin-Ugor (Ural) dillerinin ilişkilerini tesbit eder. 19. yüzyılın ilk yarısında araştırmalarını sürdüren Danimarkalı bilgin Rasmus Rask, söz konusu dillerin sahasını çok genişletir. İskit Dilleri adını verdiği gruba, Strahlenberg'in karşılaştırdığı dillere ek olarak Arî öncesi İspanya ve Galya, Paleoazyatik, Kuzey Kafkasya, Grönland ve bazı Kuzey Afrika dillerini de katar. Grubu geniş tutanlardan biri de Max Müller'dir. O da Siyam, Güney Hindistan ve Tibet dillerini Ural-Altay dilleri arasına katarak Turanî diller terimini kullanır (Caferoğlu 1958: 11-12).
1838'de Estonyalı bilgin F. Wiedemann, Ural - Altay dillerini, Hint -Avrupa dillerinden ayıran özellikleri 14 madde hâlinde tesbit etti. Über die früheren Sitze der tschudischen Völker und ihre Sprachvervvandtschaft mit den Völkern Mittelhochasiens (1838) adlı eserinde Çud halkları terimini kullanan Wiedemann'ın 14 maddesi şunlardır:
"1. Ses uyumu, bütün Ural-Altay dillerinde müşterek bir esastır.
Bu dillerde gramatik cinsiyet yoktur.
Artikeller bulunmaz.
Tasrif, eklerle yapılır.
İsimlerin çekiminde mülkiyet eki kullanılır.
Fiil şekilleri zengindir.
Hint-Avrupa dillerindeki prepozisyon yerine postpozisyon kullanılır.
Sıfatlar isimlerden önce gelir.
Sayı sözlerinden sonra çokluk eki kullanılmaz.
Mukayese, ablativ (-den hâli) ile yapılır.
Yardımcı fiil olarak "habere" (malik olmak) yerine "esse" (olmak,
imek) kullanılır.
Ural-Altay dillerinin birçoğunda menfî hareket için hususî fiil var
dır.
Soru eki mevcuttur.
Bağlar yerine fiil şekilleri kullanılır" (Temir 2002: 5-6).
TÜRK DİLİ TARİHÎ 19
Altay dilleri çalışmaları, Alman bilgini W. Schott ile disipline girdi ve ilk ses denklikleri kurulmaya başlandı. Schott, Versuch über tatarischen Sprachen (Berlin 1836) adlı eserinde Tatar dilleri terimini kullandı ve Türkçe z'nin Çuvaşça r sesine, Türkçe ş'nin de Çuvaşça / sesine denk geldiğini buldu. Fin bilgini Gustaf John Ramstedt 1903'te yayımladığı Über die Konjugation des Khalkha-mongolischen adlı çalışmada aynı denkliklerin Türkçe ile Moğolca arasında da olduğunu ortaya koydu (Tuna 2002: 47).
Ramstedt'ten önce 19. yüzyılın ortalarında Fin bilgini Matias Aleksanteri Castren, Über die Personalsuffixe in den altaischen Sprahen (1850) adlı doktora tezinde Fin, Türk, Moğol ve Tunguz dillerinde zamirlerin ve şahıs eklerinin benzerliğini gösterdi. Altay dilleri terimi Castren'le bilim dünyasına yerleşti; fakat bu terimi o, bugünkü Ural-Altay dilleri anlamında kullanıyordu (Eren 1998: 127). Matias Castren bu çalışmasıyla Ural -Altay teorisinin esas kurucusu sayılmıştır (Temir 2002: 4).
Öte yandan 19. yüzyılın ilk yarısında Alman bilgini Klaproth, Siebold ve 19. yüzyılın ortalarında W. Schott, J. Hoffman Japoncayı da Ural-Altay grubu içinde ele aldılar (Caferoğlu 1958: 13).
Matias Castren 1952'de henüz 39 yaşında iken ölmüştü. Eserleri ölümünden sonra yayımlandı. 1862'de yayımlanan Kleinere Schriften adlı eserinde Ural - Altay dilleriyle ilgili görüşleri ortaya konmuştur (Eren 1998: 127). O, Ural - Altay dillerini Altay terimi altında beşe ayırmıştı:
Fin - Ugor
Samoyed
Türk - Tatar
Moğol
Tunguzca ve şiveleri
Görüldüğü gibi bu sınıflandırma, modern sınıflandırmanın aşağı yukarı ilk taslağıdır. Bugünkünden farkı Ural ve Altay dillerini ayırmamasıdır. Aslında Castren akrabalığa şüpheyle bakmış; Fin, Samoyed ve Türk dilleri arasındaki benzerliklere daha çok dikkat çekmişti (Caferoğlu 1958: 16).
Altay dilleri teorisinin gerçek kurucusu Gustaf John Ramstedt'tir. Türkçe-Moğolca arasındaki ses denklikleri çalışmaları 1903'te onunla başlar. Ramstedt'in ortaya koyduğu Türkçe z Moğolca r, Türkçe ş Moğolca / denkliklerinden sonra Macar Zoltan Gombocz bazı ses denklikleri bulur. 1905'teki Macarca bir yazısını genişleterek 1912-1913'te Keleti Szemle adlı ünlü Macar dergisinde yayımladığı Zur Lautgeschichte der altaischen
Ahmet B. ERCİLASUN 20
Dostları ilə paylaş: |
|
|