Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

2. ASYA HUNLARI VE TÜRK DİLİ
Hunlara ait birçok kelimenin Çince biçimleri farklı bilginler tarafından
Türkçe olarak açıklanmıştır. Talat Tekin "Hunların Dili" adlı kitabında bun­
lardan 17'sini kendi görüşlerini de ekleyerek belirtmiştir. Çince ve Türkçe
biçim ve anlamlarıyla bu kelimeler aşağıda gösterilmiştir:
çeng-li (gök) tengri (gök, tanrı)
ku-tu (oğul) kut(ı) (kut, ilâhî güç; hazretleri)
şan-yü/tanhu (geniş ve büyük) tabgu/yabgu (kağan, imparator)

60 Ahmet B. ERCİLASUN
king-lu (tören kılıcı) kıngrak (eğri kılıç)
yen-çi/yem-çi (hükümdar eşi) eb-çi (eş, zevce)
teu-lo (mezar) toplu/tuplu (mezar)
tieh-fah (demir) temir (demir)
wo-lu-to/ao-tot (karargâh) ordo/ordu (ordu, karargâh)
ko-po-çen (kapı muhafızı) kapagçı (kapıcı)
pi-te-çen (yazıcı) bitigçi (yazıcı)
hsien-çen (ulak) yamçı (ulak)
hu-lo-çen (hükümdarı kuşandıran) kurlagçı (kuşandırıcı)
ho-la-çen (süvari atlıg/atlag (atlı, süvari)
to-po-çen (yaya) tapançı (tabancı)
a-çen (sarayın mutfak bölümü) aşçı (aşçı)
hu-lo (silâh) kural (silâh)
teu-lu/tou-lu (töreye uymak,
sadakat) törü/törö (töre, kanun) (Tekin 1993)
Yukarıdaki sözlerden son dokuzu Tabgaç dönemine (M.S. 338-557) a-ittir. Çincede r sesi bulunmadığı için Türkçe sözlerdeki r, ya / ile gösterilir veya hiç gösterilmez: çeng-li / tengri, king-lu / kıngrak, wo-lu-to / ordu, teu-lu / törii, tieh-fah / temir. İl, tuğ, börü gibi Türkçe sözlerin de Çince biçimle­ri, Hunca kelimeler olarak Çin kaynaklarında yer almaktadır (Kafesoğlu 1996: 57). Çin kaynaklarında geçen Hyung-nu (Hun) kelimelerinin sayısı Pulleyblank'a göre 190'dır. Maenchen-Helfen ise yüzlerce kelimeden bah­seder (Tekin 1993: 9). Şu hâlde Çin kaynaklarında açıklanması gereken daha pek çok Hunca söz vardır.
Çin sülâlesi tarihinde, M.S. 329'da geçen bir olay vesilesiyle, Çin ka-rakterleriyle tespit edilmiş iki cümle vardır. Çin sülâlesi tarihi Çin-şu, 10 karakterden oluşan bu cümlelerin (beytin) Hunca olduğunu belirttiği gibi her karakterin Çince anlamını da vermiştir. Olay Çin-şu'da şöyle anlatılmıştır:
"Hükümdar Şi Lo, Hsiung-nu'lara mensup Ho kabilesinden geliyordu. Başka bir Hsiung-nu lideri Liu Yao da Şi Lo'nun rakibi idi. Liu Yao, Kuangçu'nun on birinci yılında (329) ordusu ile geldi ve Lo-yang'ı kuşattı. Şi Lo, hemen Liu Yao ile savaşmak istiyordu. Fakat buyruğu altındaki ku­mandanların hiçbiri bu fikri uygun bulmadı. Şi Lo, bunun üzerine çok sevdi-
TÜRK DİLİ TARİHİ 61
ği ve saydığı Hintli rahip Fo-t'u-teng'e danıştı. Fo-t'u-teng daire biçimindeki bir çanı salladı ve çıkan sese göre Ho dilince şu kehanette bulundu:
siu-k'i t'i-li-kang puh-koh kü-t'u-tang
Siu-k'i Ho dilinde 'ordu', t'i-li-kang da 'çıkmak' anlamındadır; puh-koh Liu Yao'nun ünvanıdır, kü-t'u-tang da 'tutmak, yakalamak' demektir. Bu sözcükler toplu olarak 'Ordu savaşmak için çıkacak ve Liu Yao'yu tutacak' anlamına gelir." (Tekin 1993: 37).
Hintli rahip Fo-t'u-teng'in Hun dilindeki kehanetini gösteren Çince ka­rakterler iki ünlü Sinolog tarafından aşağıdaki şekilde seslendirilmiştir (Te­kin 1993: 40, 53):
B. Karlgren : siog tieg t 'iei lied kang b 'uok kuk g 'iu t 'uk-tang E. G. Pulleyblank: sux-keh the-let-kang buk-kok goh-thok-tang
Şiratori (1902), Ramstedt (1922), Bazin (1948), Gabain (1950), Tekin (1993) gibi Türkologlar, 10 karakterlik bu ibarenin Hun Türkçesindeki biçim ve anlamını bulmaya çalışmışlardır.
Ramstedt'in bulduğu biçim ve anlam şöyledir:
Süke tahkıng (talıkang) bü'güg (ügeg) tutang = Savaşa çıkın, bügüyü t düşman hükümdannı) tutun! (Tekin 1993: 39-40).
Talat Tekin'in bulduğu biçim ve anlam ise şöyledir:
Sü:ke tılıkang bugukgı tuktang = Savaşa çıkın, Buguk'u (küçük geyiği veya liderciği) tutun! (Tekin 1993: 46-53).
Gerek Ramstedt, gerek Tekin Doğu Huncaya ait bu ibarenin 1-r (Bul-gar-Çuvaş) Türkçesine ait olduğu görüşündedirler; çünkü Köktürkçedeki taşıkmak (çıkmak) kelimesi burada talıkmak / tılıkmak biçiminde, yani ş yerine / ile geçmektedir (Tekin 1993: 53-55).
Türkler ve Türk dili için bu ibarenin önemini şöyle belirtebiliriz:

1. 
   Çinceleşmiş bir söylenişle de kaydedilmiş olsa, bu iki cümle Türkçe
   olarak tespit edilmiş bulunan en eski (M.S. 329) cümlelerdir; üstelik keli-
   melerin anlamları da Çince olarak verilmiştir.
   
2. 
   Hükümdar Şi-lo'nun Hyung-nu'ların Ho boyundan olduğu ve cüm-
   lelerin de Ho dilinde söylendiği Çin kaynağında açıkça ifade edilmiştir. Dört
   kelimelik iki cümle Türkçe olarak okunup açıklanabildiğine göre Hyung-
   nu'ların Türklüğünden de şüphe etmeye gerek yoktur.
   
3. 
   Hükümdar Şi-lo, büyük Hun hanedanı 216'da yıkıldıktan sonra Ku­
   zey Çin'de kurulan küçük ve kısa ömürlü Hun devletlerinden biri olan 2.
   Cao devletinin hükümdandır. Şi-lo, doğu Hunlarından idi. Demek ki büyük
   

62 Ahmet B. ERCİLASUN
Hun hanedanından sonraki küçük Hun devletlerinde de Hun Türkçesi kulla­nılmaya hiç olmazsa bir süre devam etmiştir.
4. Bütün Hunların olmasa bile en azından Doğu Hunlarının Türkçesi bir l-r Türkçesi idi. Ş yerine l, z yerine r kullanılması daha sonraki Bulgar ve Çuvaş Türklerinin özelliğidir. Moğolca da bir l-r dilidir. Bulgar ve Çuvaşlar dışındaki bütün Türklerin dili ş-z Türkçesidir.