Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi


Mavzu:   TURKIY TILLARNING SINTAKTIK



Yüklə 389,5 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə26/27
tarix15.01.2022
ölçüsü389,5 Kb.
#82883
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27
turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Mavzu: 

 TURKIY TILLARNING SINTAKTIK 

QURILIShI  (4 soat) 

 

R e j a : 

1. Turkiy tillarning sintaktik qurilishi 

2. Turkiy tillarda so`z birikmasi 

3. Turkiy tillarda gap strukturasi   

 

Turkiy 


tillarda 

ham 


sintaksisning 

tekshirish 

ob'ekti 

sintaktik 

konstruktsiyalardir. Sintaktik konstruktsiyalar  mazmuni  va  fikriy tugalligiga ko`ra 

ikki  xil:  1)  nomustaqil  yoki  ochik  konstruktsiya:  kanalning  qazilishi,  kitobning 

o`qilishi  kabi.  2)  mustaqil  yoki  yopiq  konstruktsiya:  kanal  qazildi.  Kitob  o`qildi. 

Ochiq 


konstruktsiyalarda 

fikr 


tugallanmagan 

ochiq 



qolgan, 

yopiq 


konstruktsiyalarda  esa  fikr  tugallangan  bo`ladi.  Sintaktik  konstruktsiyalarining  bu 

xususiyati  ularni  ikki  aspekt  so`z  birikmasi  sintaksisi  va  gap  sintaksisi  aspektida 

tekshirishni  taqozo  ztadi.  Bu  xil  sintaktik  konstruktsiyalarni  farklashda  ularni 

tashkil  etgan  komponentlarning  mikdori  emas,  balki  bu  konstruktsiyalarning 

bajarayotgan  funktsiyasi  nazarda  tutiladi.  So`z  birikmasi  fikr  ifodalamaydi,  u 

nominativ  funktsiya  bajaradi.  Gap  esa  fikr  ifodalaydi  -  kommunikativ  funktsiya 

bajaradi. So`z birikmasi nutq ob'ekti emas, u birmuncha passiv holatda bo`lib, gap 

arkibida uning materiali sifatida harakat qiladi. 

Turkiy  tillarda  so`z  birikmasi.  Ikki  va  undan  ortiq  mustaqil  so`zlarning 

grammatik-semantik  munosabatidan  tashkil  topib,  bir  murakkab  tushuncha 

anglatadigan  nominativ  xarakterdagi  ochiq  konstruktsiyalar  so`z  birikmasi 

sanaladi. 

Turkiy tillarda so`z birikmalarining ikki katta guruxi bor. Bulardan birinchisi 

ot  so`z  birikmalari  bo`lib,  uning  komponentlari  ot,  sifat,  son,  olmosh  kabi  so`z 

turkumlaridan  xosil  bo`ladi.  Masalan,  ozarbayjon  tilida  mavi  ko  -  moviy  osmon, 

besh gmz, bu keche; tatar tilida ak at, krk avl - qirq ovul, ain atas; qozoq tilida kok 

orman,  os  k'z;  oltoy  tilida  dash  ulus  -  yosh  avlod,  tun-ikki  kecha,  onsh  bichigi  - 

uning  xati;  chuvash  tilida  chapl  sho`v  -  ulkan  daryo,  ikkemesh  uyx  -  ikkinchi  oy, 

ku tel - bu joy kabi. 

Ikkinchisi  esa  fe'l  so`z  birikmasi  bo`lib,  uning  komponentlari  ravish, 

ravishdosh, sifatdosh va fe'llardan bo`ladi. Masalan, tatar tilida tugan il, tuvin tilida 

tutkan kiji - to`q odam, o`zbek tilida o`tgan yil, qorachoy-bolkar tilida bishchen yet 

- pishgan go`sht, shor tilida ushkan agash, yiqilgan daraxt, qoraqalpoq tilida tuvgan 

bala - tug`ilgan bola, qozoq tilida kelgen kese - kelgan kishi, no`g`oy tilida at'lgan 




oq - otilgan o`q, xakas tilida atxan ancho` - otgan ovchi kabi. 

Tobelanish  asosidagi  birikmaning  turkiy  tillarda  ko`p  tarqalgan  formalaridan 

biri  aniklovchi-aniklanmish  munosabatidir.  turkiy  tillar  aniklovchi-aniklanmish 

munosabatidagi  o`ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Aniklovchi  qaratqich  kelishigi 

formasidagi so`z bo`lganda aniq emish doim egalik affiksi bilan qo`llanadi:  bizim 

kitobo`miz, tatar ilida ano`q atas, qoraqalpoq tilida menen atm, no`g`oy tilida onp 

soze, turkman tilida menin ishim, oltoy tilida onin bichigi - uning xati. 

Qaratqich  kelishigi  paydo  bo`lgangacha  bu  xil  birikmaning  yoki  tilidan  kabi 

modeli (min at - mening otim) ko`llanilgandir (56:250). 

Turkiy tillarda sifatlovchi sifatlanmishga bitishuv usuli bilan  tobelanadi: qoq 

orman - yashil urmon (qozoq). ak at (tatar), a:r tanak-ogir chana (shor), xura laja - 

qora ot (chuvash), dash ulus - yosh avlod (altoy), kuchli ot (o`ebek) kabi. 

Bu  xil  birikmalar  hamma  turkiy  tillarda  mavjud.  Boshqa  tip  tillarning  kuchli 

ta'siriga  uchragan  qaraim  tilida  sifatlovchi  bnlan  sifatlanmishning  o`zaro 

moslashuvi onda-sonda uchraydi (43:274). 

Turkiy  tillarda  aniqlovchili  birikmaning  izofa  turi  mavjud.  Uning  uch  tipi 

bordir: 

Biriichi tip izofada bosh so`z ot bilan tobe so`z sifat bilan ifodalanadi: zengek 

ko`k  -  zangori  osmon  (tatar),  kara  deniz  (turk).  Birinchi  tii  izofa  xar  doim 

ad'ektivatsiyalashgan  (boshqa  turkumga  oil  so`zlarning  sifatga  ko`chishi)  bo`ladi. 

Masalan,  ozarbayjon  tilida  demir  gapo`-temir  darvoza,  tatar  tilida  agash  kashik, 

qozoq tilida ay jaro`k kabi. 

Ikkinchi  tip  ieofada  bnrikmaning  ikkinchi  komponenti  uchinchi  shaxs  egalik 

affiksini  qabul  qiladi:  avl  xo`jalo`go`.  -  qishloq  xo`jaligi  (tatar),  deniz  yalo`so`  - 

dengiz qirg`og`i (turk). 

Ko`mik,  tilida  birinchi  tip  izofa  tipik  saialsa,  chuvash  tilida  ikkinchi  tip 

ko`iroq ko`llaiiladi. 

Uchinchi  tip  izofada  birikmaning  birinchi  komponenti  karatqich  kelishigi 

ko`shimchasini  qabul  qilgan  bo`ladi:  babano`n  yevi  (turk),  menin  kozim 

qrraqalpoq, bizni yel - bizning el kabi. 

Xullas,  turkiy  izofa  tashqi  ko`rinishidan  o`rni  almashtirilgan  forsiy  izofani 

eslatadi. Ayrim sonlar ot bilan birikma xosil qilib, keyinchalik bir so`z xoliga kelib 

qolgan:  beshta  (besh  daxa).  durtz  (to`rt  daxa)  -  qishloq  nomi.  Formal  belgilari 

bo`lmagan  bu  tipdagi  birikmalar  tilning  zng  qadimgi  ko`rinishlaridir  (37:16).  Bu 

tip birikmalar Xorazm shevasida keng tarqalgan: yashulli - yoshi ulug`, yashulkan 

kabi (24:74). 

Turkiy  tillarda gap strukturasi. Turkiy tillarda gap bo`laklari  mustaqil  so`zlar 

va  so`z  birikmalari  bilan  ifodalanadi.  Ganni  bo`laklarga  ajratishda  so`zlarshshg 

gapdagi  funktsiyasi,  boshqa  so`zlar  bilan  munosabati,  grammatik  shpkli  kabi 

xodisalar  xisobga  odinadi.  Bunda  intonatsiyani  xam  roli  katta.  Masalan,  Rais 

korxona  tarixidan  gapirib  kstdi  gapida  gapirib  ketdi,  kssim  (harakatning 

kutilmaganda  ro`y  berganligi);  biroq  gapirib  so`zidan  oldin  pauza  qilinishi  unn 

(ganirib)  xol, keyingi so`zni  (ketdi)  kesim  holatga tushiradi. Yoki aytgani-aytgan, 

degani-degan formasida  takrorlar bir butun cho`ziq intonatsiya bilan aytilsa, bitta 

bo`lak  kesim  (harakating  davomliligini),  ajratuvchi  pauza  bilan  )sa  >ga  na  kesim 



munosabatiga  o`tadi.  Yaigi  choy  damladi  gapida  xam  iki  xolat  bor:  I  )  mantikiy 

urg`u  yangi  so`ziga  tushsa,  xol;  2)  choy  so`ziga  tushsa,  yangi  so`zi  aniqlovchi 

bo`ladi. Bunda yangi va choy so`zlari bir butun intonatsiya bilan aytiladi. 

Ikki  tarkibli  gaplarning  asosini  ega  va  kesim  o`rtasida  tobelanishga 

asoslangan birikma tashkil qiladi. Predikativ aloqa (ega va kesim aloqasi) bayoniy 

aloqa  bo`lib,  inkor  va  tasdiqni  o`z  ichiga  oladi:  bular  xarakat,  xolat,  belgi  kabi 

tushunchalarni  voqelik  va  zamon  bilan  bog`laydi,  so`zlovchining  ana  shu 

voqelikka bo`lgan munosabatini ko`rsatadi. Masalan, Bola - sho`x gapida predmet 

va belgi tushunchalari ko`shilib sho`xlik belgisining bolada mavjud ekanligi xukm 

yo`li bilan tasdiqlangan, voqelik xozirgi zamon bilan bog`langan. 

Turkiy  tillarda  ega  va  kesim  moslashuv  yo`li  bilan  aloqaga  kirishadi.  Kesim 

egaga  mos  shakl  olib  shakllanadi.  Bu  moslikni  kesimdagi  shaxs-son  affikslari 

ko`rsatadi:  Men  o`qiyman.  Sen  o`qiysan.  U  o`qiydi.  Biz  o`qiymiz.  Siz  o`qiysiz. 

Ular o`kitdilar. 

Ega  va  kesimdagi  bu  moslik  kesimi  ot  bilan  ifodalangan  predikativ 

birikmalarda  ham  bo`ladi,  bunda  kesimlik  affiksi  olib  moslashadi:  Men 

o`kuvchiman. Sen o`kuvchisan, biz o`kuvchimiz. 

Demak  ega  va  kesim  shaxs-sonda  moslashadi.  Ega  va  kssimning  shaxs-

sondagi  mosligi  turkiy  tillarda  umumiy  qoida  xisoblansa-da,  shaxsdagi  moslik 

mutlaq,  sondagi  moslik  nisbiy  sanaladi:  Shoir  g`azal  o`qidi.  Mashinalar  o`tib 

turibdi.  Otam  ishga  ketdilar  (hurmat  ma'nosida)  kabi.  Biroq  ega  va  kesimning 

birlik  va  ko`plikda  kelishi  farqsiz  emas.  Masalan,  qo`ylar  o`tladi  gapining  kesimi 

ko`plikda berilsa, odatdagi norma buziladi. 

Turkiy  tillarda  gap  bo`laklari  o`zining  muntazam  joylashish  tartibiga  ega. 

Agar  so`zlovchida  gap  tarkibidagi  biron  bir  elementni  ajratib  ko`rsatish  maqsadi 

bo`lmasa,  odatda  gapning  boshida  zga  o`z  sostavi  bilan  gapning  oxirida  kesim 

keladi.  O`zbek  tilida  aniqpovchi  va  kesimning  o`rni  boshka  bo`laklarga  nisbatan 

qat'iy,  turg`un  janligini  ko`rsatadi.  Bu  xrlatni  xind-evropa  tillari  oilasiga  kiruvchi 

tillarda uchratmaymiz. 

Turkiy  tillarning  boshqa  til  oilalaridan  farq  qiladigan  yana  bir  tomoni  shuki, 

bu  tillarda  ko`shma  gapning  ergashgan  ko`shma  gap  tipidan  tashkari,  funktsional 

va  struktural  jihatdan  boshqa  til  oilalaridagi  ergash  gapga  teng  keluvchi 

ravishdosh,  sifatdosh  oborotlari  keng  taraqqiy  qilgan.  Masalan,  qozoq  tilida 

Qo`tabo`ga  kirletken  bala  kattn  uyaldi  -kitobini  kirlatgan  bola  kattiq  uyaldi.  Men 

Salimning kecha Moskvadan kelganini eshitdim (o`zbek). 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 


Yüklə 389,5 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə