Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 18-§.
Nutq faoliyati og‘zaki va yozma nutq. Til va nutq dialektik munosabati o‘zining dastlabki haqiqiy, mukammal ilmiy - nazariy yechimini tilshunoslik fanida keskin burilish yasagan buyuk tilshunos olim Ferdinand de Sossyur asarlarida topdi [R.Rasulov, 2017: 165]. Til va nutq dialektikasida til o‘ziga xos murakkab tuzilishga (strukturaga) ega bo‘lgan bir butun sistema sifatida faoliyat ko‘rsatadi [F.de Sossyur, 1932: 120]. A.Rahimov to‘g‘ri ta’kidlaganidek: “So‘zlovchi nutq jarayonida til kodlarining turli kombinatsiyasi asosida o‘z istaklarini ifoda etadi. Bunday kombinatsiyaning ob’ektiv voqelanishida esa ruhiy mexanizmlar muhim ahamiyat kasb etadi [A.Rahimov, 2015: 66]. Bu fikrlarga qo‘shilgan holda quyidagilarni bayon qilamiz. Til murakkab ideal sistema sifatida nutq faoliyatida tafakkur orqali moddiylashadi. Bayon qilmoqchi bo‘lgan fikrlarimizni nutqiy faoliyat orqaligina tinglovchiga etkazamiz. Nutqiy faoliyat, til, nutq va tafakkurni bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan hodisalar sifatida qarashimiz lozim. Nutq o‘z navbatida ichki va tashqi, og‘zaki va yozma shakllarga bo‘linadi. Har qanday nutq ma’lum bir so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan tinglovchi yoki o‘quvchiga qaratilgan matnning shakllantirilgan tashqi ko‘rinishidir. Tildagi birliklar sanoqli, ammo nutqiy faoliyat mahsuli cheksiz va o‘rni kelsa takrorlanmasdir. Boshqacha qilib aytganimizda, bir marta ishlatgan jumla (gapimiz)ni ikkinchi marta nafaqat o‘zimiz balki, boshqa hech kim ishlatmasligi ham mumkin. Nutqning to‘g‘ri tuzilganligi uning adabiy til me’yorlariga mosligidir. To‘g‘ri nutq tuzish uchun so‘zlovchi adabiy til me’yorlarini egallab olgan bo‘lishi kerak. Makon va zamonda chegaralanganlik, past va baland ohangda aytilish, xato, g‘alizlik, sohta va boshqa xususiyatlar mutlaqo nutqqa xos. Bu xususiyatlarning birortasi ham tilga xos tushunchalar emas. Nutq to‘g‘ri bo‘lishi uchun, 59 asosan, ikki me’yorga – urg‘u va grammatik me’yorga qat’iy amal qilishni talab qiladi. Birinchidan, nutqni to‘g‘ri tuzishda grammatik vositalarning qo‘llash me’yorlari ham muhim o‘rin egallaydi. Ikkinchidan, aniqlik nutqning muhim fazilatlaridan biri sifatida qadimdan ma’lum. G‘arb mutafakkirlari ham sharq mutafakkirlari ham aniqlikni nutq sifatlarining birinchi sharti hisoblaganlar. Uchinchidan, nutqning mantiqiyligi grammatik to‘g‘ri tuzilmagan nutq ham, fikrni ifodalash uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan lug‘aviy birlik ham mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchiga ifodalanayotgan fikrning to‘liq borib etmasligiga, ba’zan, umuman anglashilmasligiga olib keladi. To‘rtinchidan, nutqning tozaligi deganda, eng avvalo, uning adabiy tilning lisoniy me’yoriga muvofiq kelish-kelmasligi tushuniladi. Nutq mana shu sanab o‘tilgan xususiyatlari bilan tildan ajralib turadi. Albatta, tafakkur sanab o‘tilgan nutqqa xos to‘rtta xususiyatda bevosita ishtirok etadi. Nutq va tafakkur munosabatlari shu belgilarda yaqqol kesishadi, aniqroq qilib aytsak, birlashadi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, til bilan tafakkurni bir-biriga teng deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Bu haqda M.Irisqulov quyidagilarni yozadi: “1) kishi o‘ylab yurgan fikrini til orqali ifodalaydi deyish haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Kishi fikrining boshqalarga aytish mumkin bo‘lgan qisminigina til yordamida suhbatdoshiga (o‘quvchisiga etkazadi). 2) til moddiy, tafakkur esa g‘oyaviy hodisalardir; 3) ikki narsani teng deyish uchun ularning tarkibini ham bir-biri bilan qiyoslash va ular bir-biriga mos kelsa, ularni teng deyishga asos tug‘iladi. Ma’lumki, tafakkurni mantiq fani, tilni esa tilshunoslik o‘rganadi. Mantiq fani tafakkurni tarkibiy qismlarga ajratganda, u uch birlikdan: tushuncha, muhokama va xulosadan tarkib topganini qayd etadi. Tilshunoslik fani nutqni tarkibiy qismlarga bo‘lganda nutq tovushi (fon), morf, so‘z, gap, matnlarga ajratadi. Demak, til va tafakkur birliklari bir-biriga miqdor jihatdan ham to‘g‘ri kelmaydi; 4) ba’zi olimlar tafakkurdagi tushuncha tildagi so‘zga, muhokama esa gapga to‘g‘ri keladi, degan fikrni ham ilgari surishadi. Ma’lum bo‘lishich abu fikr ham asossiz ekan” [M.Irisqulov, 1992: 238-239]. Mana bu fikrlardan ham ko‘rinib turibdiki, til va tafakkur boshqa-boshqa bo‘lgan, ammo bir-biri 60 bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan hodisalardir. Shunday ekan til va tafakkurni bir- biridan ajratib qo‘yish ham mumkin emas. Til sistemasining ishlashi uchun tafakkur zaruriy omildir. Til, nutqiy faoliyat, nutq jarayoni ierarxik munosabatlarida tafakkur bab-baravar qatnashadi. Avvalom bor tafakkur birlamchi qolganlari esa ikkilamchi hodisa sifatida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. Yoki boshqacha qilib aytsak, tilni tafakkur yaratdi. Til va nutq nutqiy faoliyatning tarkibiy qismi hisoblanadi. Shuningdek, bevosita til sistemasining ishlashi, yani nutqiy faoliyat tafakkur orqali voqelanadi. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|