Uluslararasi sempozyumu

253

 

 

 

 

 

 

 

 

  Canan PARLA

rak dönmek suretiyle göğe çıktığına; iyi ruhların gökyüzünün kuzeybatısında

8

 

ikamet ettiklerine; gökyüzünün sabit sayılan yeryüzü çevresinde gece-gün-

düz ve mevsimler boyunca hiç durmadan döndüğüne (Esin 2001:28); Türkçe 

yazılmış Turfan metinlerinde ifade edildiği gibi uğurlu sayılan bir gök kapısı-

nın gökyüzünün kuzeybatı yönünde bulunduğuna inanılmaktaydı (Esin 2001: 

29-33). 

Şamanların orta destek etrafında dönerek gökyüzüne çıkabildikleri yönün-

deki inanca dayanan sözkonusu ritüelle Çu Dönemi (M.Ö. 1059-249) sonun-

dan itibaren Eski Türk toplumlarının inançları arasında bulunan insan ruhu-

nun biri yeraltına giden, diğeri gök yüzüne uçmaya çalışan iki yönlü dönen 

bir varlık olduğu yönündeki kabul

9

 birlikte değerlendirildiğinde, mumyalık 

mekânının orta desteği ile gökyüzü ve hükümdarlık sembolü şemsiye tono-

zunun alt kesimine, özellikle kuzeybatıya yerleştirilen havalandırma menfe-

zinin simgesel işevleri açığa çıkar. Mumyalık mekânının, dönme hareketini 

empoze eden halkalı tünele benzer mimari kuruluşu da bu simgeselliğe katılır. 

İmge ve simgelerle yüklü olduğu anlaşılan Mengücek Gazi Kümbeti’nin  

tasarımında ayrıca altın oran kullanıldığı tespit edilmiştir (Parla 2010:274; 

Çizim:2-3). Orta Çağ toplumlarının bu orana atfettikleri gizem ve Kutadgu 

Bilig’in  müneccimlerle  ilgili  bölümünde  yer  alan;  “yıl,  ay  ve  günlerin  he-

sabını bunlar tutar; ey kudretli insan, bu hesap çok gereklidir. Bunu öğren-

mek istersen hendese (geometri) okumalısın; bundan sonra sana hesap kapısı 

açılır… Bir de Öklidis’in kapısını iyice çal. Gerek dünya işi, gerek ahret işi 

olsun, inan ki bilge bunları birbirinden hesap ile ayırarak zapt eder. Hesap 

bozulursa dünya ve ahret işi de onunla birlikte bozulur” biçimindeki (Yusuf 

Has Hacib, B315/ 4377-4380, C260/ 4381-4384) ifade, kümbetin kozmik içe-

rikle kutsal geometri gözetilerek inşa edildiğini gösterdiği gibi mimar-bani 

ikilisinin içinde bulundukları kültürel ortamın da anlaşılmasını sağlar. 

Mimari ögeler üzerinden elde edilen veriler, çok sade bir kütleye sahip 

kümbetin portal alınlığı, kemer yüzeyi ve cephe çerçevelerinde toplanan ge-

ometrik bezemelerinin de belli içeriklerinin bulunabileceğine işaret etmek-

te, aksini düşünmeyi adeta imkansız kılmaktadır. Portal alınlığında yer alan 

geometrik geçmeli bezeme kompozisyonunun ana kurgusunu oluşturan düz-

8  Rolf  Stein  (2001),  Le  Monde  En  Petit  Jardins  En  Miniature  et  Habitations  Dans  La 

Pensée Religieuse D’Extréme-Orient, Paris: Flammarion, s.178-181’de, Altay toplumlarının 

inançlarında Kutup Yıldızı’na bağlı olarak ruhlarının kuzey ve batıda da ikamet ettiklerine 

inanıldığı,Yakutlar’da  ise,  sekizinci  gök  ile  ilişkilendirilen  bu  ikamet  yerinin  kuzeyde 

bulunduğunun düşünüldüğü belirtilmektedir.

9  Emel Esin (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul:Kabalcı Yayınevi, s.51.

---

254 Eskı̇ Türk Kozmolojı̇sı̇nden Bı̇r Mengüceklı̇ Kümbetı̇ne Yansıyanlar 

gün altıgene Mengüceklilerin Divriği Ulu Camii’nin kuzey portal alınlığında, 

Mengücekli  hükümdarı  Behram  Şah  adına  Erzincan’da  kesilmiş  kabartma 

portreli bakır sikkede ve Ankara Arslanhane Camii’nin batı portal alınlığında 

da rastlanmaktadır (Çizim:4). Daire içerisine alınmış altıgen, yaradılışın altı 

günüyle ilişkili tutulduğundan mükemmeliyet anlamına gelmekte ve cenneti 

sembolize etmektedir (Critchlow 1995:159). Altıgen biçimi, köşe ve kenar 

sayıları itibariyle altı sayısını içermektedir. Musevilik, Hıristiyanlık ve Müs-

lümanlıkta olduğu gibi, Altay yaradılış destanına göre de dünya altı günde 

yaratılmıştır (Ögel 1993-I:432-436). Bu nedenle  yaradılış ile ilgili görülen 

altıgen ve altı sayısı tüm dünyada ilgi görmüş ve önemsenmiştir

10

. 

Alınlığın ortasındaki düzgün altıgene köşelerinden yarım altıgenler eklem-

lenmiş ve merkezdekiyle birlikte yedi mükemmel biçime gönderme yapılmış-

tır. Altıgenlerin  birbirine  eklemlenmesiyle  köşeleri  hafifçe  ortadaki  altıgen 

şemanın dışına taşan bir altı kollu yıldız motifi, altıgenler arasından geçirilen 

kırık hatlarla ayrıca, merkezine turkuaz/firuze renkli çini bir çanak yerleştiri-

lerek vurgulanan bir altı kollu yıldız motifi daha oluşturulmuştur (Çizim:4). 

Altı kollu yıldız motifiyle ilgili olarak, proto Türklerde gök iklisi anlamında 

“Uçu-Eki” adıyla kullanılan, daha sonra Kün-Eki, Kün-Ay biçiminde adlan-

dırılan bir sembol olduğu ve birinin tepesinin yukarı, diğerinin aşağıya bak-

tığı iç içe geçmiş iki üçgen çizimiyle ifade edildiği (Tarcan 2006:167; Türe-

li 2009:80); önceleri Kutup Yıldızı’nı simgelediği, bazı Türk boylarında da 

Çolpan Yıldızı olarak adlandırıldığı ileri sürülmüştür (Türeli 2009:80). 

Mengücek Gazi Kümbeti’nin portal alınlığının merkezinde yer alan altı 

kollu  yıldızın  ortasındaki  gök  mavisi  (turkuaz/firuze)  rengindeki  çanakta, 

kubbemsi yapısı nedeniyle gökyüzü imgesi, gökyüzü imgesi dolayısıyla er-

ken devirler için Gök Tanrı, daha sonraki devirler için değişen dini inançlara 

bağlı olarak büyük yaratıcının imgesini bulmak mümkündür. Çu kozmoloji-

sini takibeden Doğu Hunları, Kutup Yıldızı’nı Gök Tanrı’nın mekânı, Gök 

Tanrı’yı da hükümdarlarının atası olarak kabul etmişler ve Kutup Yıldızı’nın 

bulunduğu  kuzey  yönüne  büyük  saygı  göstermişlerdir  (Esin  2001:19,  26). 

Eski Türk toplumlarının tasavvurlarına göre gökkubesine çakılı olarak (Esin 

1985:3-4), gökte hiç kımıldamadan sabit duran Kutup Yıldızı’nın çevresinde 

gezegenlerle yıldızlar bulunur (Ögel 2002-II: 170), gökyüzü de Kutup Yıl-

dızı’nın etrafında döner dururdu (Esin 1985:3-4). Öte yandan, Kutup Yıldızı 

Tanrı’nın ışıklı ülkeleri olan yüksek gökle yer yüzünü birleştirdiği gibi ruh 

10 Annemarie Schimmel (1998), s.137’de altı sayısının, bu dünyayı içinde hapis oldukları 

altı yüzlü kübik bir mağaraya benzeten Ortaçağ İslam gizemcileri ve şairleri için de çok 

önemli olduğu belirtilmektedir. 

---