282 Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkisi
kelimesine (interlineare) yapılan çevirmelerini anlıyoruz. Kur’an’ın tefsiri
çevrileri Türk filolojisi bakımından başka türlü değeri haizdirler” (1991:141)
Karahanlı Türkçesi gramerini hazırlayan Necmettin Hacıeminoğlu’nun ça-
lışmasında Kur’an tercümelerinden sözlü olarak bahsedilmiştir (2003:XXII).
Ahmet Caferoğlu’na göre Kur’an tercümeleri klasik edebî dilin kurulmasını
sağlamıştır (2003:XXII). Kur’an tercümelerinin dili ve kelimeleri hakkında
dikkate değer bilgiler veren Ahmet Caferoğlu bu konudaki düşüncelerini şöy-
le özetlemiştir:
“Kelime bolluğu bakımından genellikle dinî eserler, dikkate değer dil zen-
ginliklerine sahiptirler. Geniş sinonimcilik sayesinde herhangi bir kelime, İs-
lamî dil çerçevesi içerisinde, manaca eşi olan diğer bir kelime ile, rahatça yer
değiştirebilirdi. Yabancı kelimeler, milli Türk dili kuralları kabına sokulmak
şartıyla hem Türkçeleştirildi, hem de kolayca anlaşılması için, halk zevkine
göre ortaya sürülürdü... Bundan dolayı, dini eserlerin tercümesinin ve şerhi-
nin, dil tarihi yönünden ehemmiyeti, edebî yönündekine nispeten daha üstün-
dür” (2003:XXII).
Fuat Köprülü de Kur’an tercümelerinden kısa olarak bahsetmiş fakat ese-
rin dil yönünden sık sık değişikliğe uğradığını belirtmiştir. Buna gerekçe ola-
rak da bu tip dinî eserlerin her devirde rağbet görmesi ve devrine göre yeni-
den şekillenmesini gösterir (Köprülü, 2004:188-89)
“(…) yani satır arası kelime kelime yapılan çeviriler, özellikle sözlük-
çülük bakımından Türk dili için çok değerli birer kaynak durumundadırlar.
Çünkü Kur’an gibi bir metnin tercümesini yaparken meydana gelebilecek
her hatadan dolayı günahkâr olma korkusu, mütercimi ister istemez dikkatli
davranmaya ve metnin aslına sadık kalmaya sevk eder. Bu tercümelerin en
büyük önemi de mütercimin Arapça kelimelere verdiği karşılıkları büyük bir
titizlikle seçmeye gayret göstererek en iyi karşılığı aramasıdır. Kur’an gibi
tercümesi son derece güç bir metin karşısında Türkçenin ifade gücünü açık
bir şekilde ortaya koyan bu eserlerde, Arapça kelimeler geniş ölçüde Türk-
çe karşılıklar bulunduğu gözlenmektedir. Bu tür çeviriler sayesinde mevcut
Türkçe kelimelerin o devirdeki manalarını, Arapça ve varsa Farsça karşılık-
larının yardımıyla doğru olarak tespit etmek mümkün olmaktadır” (Sağol,
1993: XXIV-XXV).
283
Emek ÜŞENMEZ
Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkileri
Satır altı tercümelerin Türkçeye değişik yönlerden etkileri olmuştur. Mus-
tafa Özkan tercümelerin kültür diline etkisini anlatırken satır altı tercümelerle
ilgili şu görüşlere yer verir:
“…Meydana getirilen bu tercümelerden Kur’an tercümelerinin ayrı bir
özelliği bulunmaktadır. Bunlar ya kelime kelime yapılan “satır-arası” tercüme
ya da geniş ve açıklamalı tefsir şeklinde ortaya konmaktadır. Satır-arası tercü-
melerde her Arapça kelimeye bir Türkçe karşılık bulma gayreti güdüldüğün-
den, dilin türetme ve birleştirme imkânlarından geniş ölçüde yararlanıldığı
örülmektedir” (Özkan, 2008: 95).
Yukarıda da belirtildiği gibi satır arası tercümeler Türkçeye çok sayıda
yeni kelime kazandırmıştır:
açgan
4
Fettah
5*
artmak
Fazl
adakın kıl-
İkamet
artatır
Fesad
adakın tur-
Kıyam
artuk kat-
İşrak
adırmak
Furkan
atanmış öd
Ecel
alkış
Selâm, dua
atasız
Yetim
arıg
Sübhan
bagırsak
Raûf *
arıg ay
Tesbih
barlama-
İnkâr
köndürgen
Hâdî*
könügli
Hidayete eren
köni yol
Hidayet
köni işlig
Hakim*
körksüz yazuk Hayasızlık
könül urgan
Mütevekkil
küç kıldaçı
Zâlim
köyürgen ot
Cehennem ateşi
küdezgen
Hâfız*
küçlüg ugan
Kadîr*
saknuk
Muttaki
munsuz
Ganiyy*
okıgu
Kur’an-ı
Kerim ogramak
Niyet
ortak kat-
İşrak
okımak
Dua
örtgen
Gafur
ögdülmiş
Hamid
sakış küni
Kıyamet
rûzî bergen
Rahman*
sawçı
Peygamber
sakış kılguçı
Hasib*
……
mensek: ibadet kılgu yir
6
4 Kelime örnekleri için bkz: Aysu Ata, Karahanlı Türkçesi-Türkçe İlk Kur’an Tercümesi,
TDK Yay., Ankara 2004.
5
Allah’ın adları (Esmâ-yi Hüsna)
6 Örnekler için bk. Gülden Sağol, An Inter-Linear Translation of the Qur’an Into Khwarazm
284 Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkisi
menû: yıggan
merîz: sökel
luccet: tengiz ortası
lumezat: tan kılgan
mâhir: yargan
makâd: olturgu yir
kurbet: yawuzluk
kusvâ: yırakrak
kuvvât: katıg küç
âsim: yazuk kılgan
‘anet: emgek
‘azb: süçüg
‘aynâ: king közlüg
‘ammet: ata kız karındaşı
Yukarıda örnekleri verilen kelimelerin çoğu diğer Karahanlı eserlerinde
bulunmamaktadır. Bu yönüyle satır arası tercümelerin dili ile çağdaş eserlerin
dili arasında çok büyük farklılıklar bulunmaktadır.
Satır-arası tercümelerde yeni kelime yapma ve türetme yollarına gidildiği
için kendi döneminde işlek olmayan bazı eklerin kullanım sahasına çıktığını
görmekteyiz. Mesela –mak, -mek eki bu durumu izah eden eklerden bir tane-
sidir. Diğer Karahanlı eserleri ile kıyaslandığı zaman satır-arası tercümede bu
ekin çok işlek olarak kullanıldığı görülüyor:
abadan kıl-
İmar etmek (Fiil)
abadan kılmak
Onarma, imar etme (Ad)
aç-
Kelimenin yan anlamlarından birisi ‘fetih istemek’
(Fiil)
açmak
Fetih (Ad)
evrül-
Dönmek, dolaşmak (Fiil)
evrülmek
Dönme (Ad)
Turkish, Part III: Introduction and Text, Harvard University, 1995.