285
Emek ÜŞENMEZ
evür-
Döndürmek (yan anlamları da var) (Fiil)
evürmek
Ceza (Ad)
hükm kıl-
Hüküm vermek, hükmetmek (Fiil)
hükm kılmak
Hükmetme (Ad)
ıd-
Göndermek, bırakmak (Fiil)
ıdmak
Serbest bırakma (Ad)
ırak barmak
Uzun ve zahmetli sefer (Ad)
iç-
İçmek (Fiil)
içmek
İçme, içim (Ad)
inçrüt-
Rahatlamak (Fiil)
inçrütmek
Zevk, rahatlık (Ad)
irinçlen-
Zevk sürmek (Fiil)
irinçlenmek
Faydalanma (Ad)
kaç-
Kaçmak (Fiil)
kaçmak
Korku, ürküntü (Ad)
keçür-
Affetmek, bağışlamak (Fiil)
keçürmek
Af, affetme (Ad)
kes-
Hükmetmek, hüküm vermek (Fiil) (Yan anlamları var)
kesmek
Hüküm, hüküm verme (Ad)
kış-
Yoldan çıkmak, sapıtmak (Fiil)
kışmak
Sapıklık, dalalet (Ad)
kışur-
Yoldan çıkarmak, azdırmak (Fiil)
kışurma
Azdırma, yoldan çıkarma (Ad)
kirtgün-
İnanmak, iman etmek (Fiil)
kirtgünmek
İman (Ad)
kol-
İstemek (Fiil)
kolmak
İsteme (Ad)
Örneklerde de görüldüğü gibi fiil tabanlarına getirilerek yeni isimler oluş-
turan bu ek sayesinde aynı kökten gelen kelime ile bir fiil ve ad karşılan-
maktadır. Bu durum kelime kelime yapılan bir tercümede azımsanamayacak
kadar önemlidir. Çünkü müellif kaynak kitaptaki her Arapça kelimeye farklı
bir karşılık bulma durumunda, mecburiyetindedir. İşlek olmayan bir dil ile
bunları karşılamak elbette mümkün değildir. Türkçe sondan eklemeli bir dil
olduğu için bu hususta müellife kolaylık sağlamaktadır. Aynı tabana değişik
ekler getirmek suretiyle dilin dinamiğinden istifade edilerek yeni kelime ihti-
yaçları karşılanmaktadır.
Satır arası tercümelerde aynı ifade değişik adlarla karşılanmıştır. Mesela
namaz, peygamber ve Allah için çok sayıda adlandırmaya rastlamak müm-
286 Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkisi
kündür. Zaten esma-yı hüsna’da Allah’ın adları için doğrudan karşılıklar ve-
rilmiştir. Peygamber için de birden fazla adlandırmaya rastlarız. Bu ifadeler
örneklerle çoğaltılabilir. Burada esas olan dilin esnekliği sayesinde değişik
kullanım biçimlerinin işlerlik sahasına konulabilmesidir. Bu itibar ile tercü-
melerin önemi Türkçe açısından bir kat daha artmaktadır denilebilir. Tabii
burada hedef adın vasıfları da bu adlandırmalar için temel teşkil etmektedir.
Mesela peygamberin çeşitli vasıflarına istinaden değişik adlandırmalar kulla-
nılmıştır:
Yalav/waç
7
Idılmış
Hâs Yalav/waç
Resûl
Mürsel
Satır arası tercümeler yeni bir kültür dilinin oluşmasına da ortam hazırla-
mıştır. Bu oluşumun temelinde Kur’an tercümeleri vardır. Zaman içinde bu
tercüme faaliyetleri değişik bilim dallarına kaymıştır. Temelde Kur’an tercü-
meleri ile başlayan bu faaliyetler neticesinde genelde bir tercüme kültür dili
özelde ise Kur’an tercümesi dili oluşmuştur. Mustafa Özkan’ın konu hakkın-
daki görüşünü şöyle dile getirir:
“Türkçenin gerek Eski Türkçe, gerekse Orta Türkçe döneminde bilim, kül-
tür ve edebî dil olması yolunda büyük emek harcanmış, hem dinî hem de tıp,
hukuk, botanik vs. öteki bilimlere ait eserler Türkçeye çevrilirken, bu bilim-
lere ait terimlerin Türkçeleştirilmesine büyük özen gösterilmiştir. Türkçenin
sahip olduğu imkânlardan yararlanılarak, dile sokulan kavramalara ya doğru-
dan doğruya karşılıklar bulunmuş, ya da denk türetmeler yapılarak, dilin söz
dağarcığı zenginleştirilmeye çalışılmıştır. Böylece Türkçe bu dönemde iyice
işlenip yüksek anlatım gücüne sahip bir yazı dili durumuna gelmiştir” (Özkan
2008: 96).
Satır arası tercümelerde Arapça kelimeler için bulunan karşılıklar dil yö-
nünden çok sade ve anlaşılırdır. Zaten tercümelerin amacı herkesin okuduğu-
nu kolayca anlayabilmesidir. Bu meramla oluşturulan tercümelerin dili her
zaman için çağdaşı olan diğer eserlerden her zaman için sade ve anlaşılır ol-
muştur. Duru Türkçenin en güzel örneklerini bu tercümelerde görmek müm-
kündür:
7 Kelime örnekleri için bkz: Aysu Ata,
Karahanlı Türkçesi-Türkçe İlk Kur’an Tercümesi,
TDK Yay., Ankara 2004.
287
Emek ÜŞENMEZ
leyl: dün
8
fesad: azgunlık
cehalet: bilmezlik, bilmemeklik
mariz: sayru
hikmet: dürüst söz
müşrik: Tanrıya iki diyen
halik: yaradıcı
farik: ayırıcı
amir: buyurucu
eza: incinesi nesene
ufuk: yir gök kıranı
gafir: yarlıgayıcı
…….
Gâlib: Yinggen
9
‘acel: ivmeklik
El-‘alîm: Bilgen
Âmir: buyurgan
Allâh: Tapunmakga sezâ
Ayet: açuk hüccet
‘azîm: ulug
Bahr: köp ulug suw
Besîr: körgen
Câhil: bilmegen
Dâru’l-âhirat: song sarây
Ednâ:astınrak
Elîm: iglig
Eşedd: katıg
Fâtih: hükm kılgan
Tercümelerde kullanılan bazı kelimeler asıl anlamlarının yanında yan an-
lam(lar) veya terim anlamları da taşımaktadırlar. Bu da Türkçe için önemli
bir kazanım sayılır. Dilin sürekli geliştiğini ve kelimelerin anlam zenginliği
kazandığını gösterir.
8 Örnekler için bk. Ahmet Topaloğlu, Muhammed bin Hamza, XV. Yüzyıl Başlarında
Yapılmış Kur’an Tercümesi, II. Cilt, İstanbul 1978.
9 Örnekler için bk. Gülden Sağol, An Inter-Linear Translation of the Qur’an Into Khwarazm
Turkish, Part III: Introduction and Text, Harvard University, 1995.