308 Qırımtatar İlmiy Terminologiyasınınñ Zenginleştirmek Yolları ve Vasıtaları
Lümanov, M. O. (2006). Rusça-qırımca tibbiy luğat. Simferopol: Krımuç-
pedgiz.
Lümanov, M. O. (2008). Rusça-qırımca harbiy luğat. Simferopol: QCİ
«Qırımdevoquvpedneşir» neşriyatı.
Memetov, A., Musayev, K. (2003). Krımtatarskiy yazık. Simferopol: Krı-
muçpedgiz.
Sadıqova, S. A. (2010). Müasir Azerbaycan edebiy dilindetermin yaradıcı-
lığı prosesi. Bakı: «Elm».
Lâtif-zade, A. (1929). Terminologiya meselesi haqqında. Tezisı, dokladı
i prinâtıye rezolütsii II Vsekrımskoy nauçno-orfografiçeskoy konferentsii.
Simferopol: Krımgosizdat.
Useinov, K. A., Ganiyeva, E. S., Seydametova, N. S. (2011). Qırımtatar
tili. Fonetika. Leksikologiya. Frazeologiya. Leksikografiya. Simferopol: KRP
«Vidavnitst «Krimnavçpedderjvidav».
Kırım’da Kırım Tatar Dilinde Örgün ve Yaygın Eğitimi
Enise ABİBULLAYEVA
1
Karadeniz bölgesinde yüzyıllar devamında Kırım Tatar Türkleri millet
olarak şekillenip gelmiş. Günümüzde milletimiznin ana Vatanı olan Kırım’da
300.00 ziyade vatandaşlarımız yaşayıyor (2001 senesi Ukrayna resmiy nü-
füs sayımına göre sayımız 270.000), ondan da başka Kırım Tatarları Kara
deniz bölgesinde Türkiye (3-5 mln.), Romaniya (30.000 ziyade), Bulgaristan
(1800), Azerbaycan, Gürcistan, Rusiyenin güney kısımında ve Ukraina’nın
Herson, Melitopol, Novo-Alekseevka şehir ve bölgelerinde yaşıyorlar
yani diasporamıznı teşkil ediyorlar. Sürgünlikte (Özbekistan, Kazakis-
tan) ise 80-100.000 civarında soydaşlarımız Vatanlarına dönmemiş duru-
munda bulunuyorlar.
Dünyanın farklı ülkelerinde ve bölgelerinde milletimizin var olarak
yaşatacak, birleştirecek ve ayakta tutabilecek esas faktörler – dil ve eği-
timdir.
Dünya tecrübesi gösteriyor ki, her gün yer yüzünden bir dil ve onunla
birlikte bir millet te yoq olup gidiyor. XVIII y.y. ikinci yarısından (1783s.)
itibaren XX y.y. ilk senelere kadar devam eden hicretler, XX y.y. yaşanan
sürgün ve sovyet rejimine dayanan ve yok olmayan Kırım Tatarları, XXI y.y.
başında assimile olacaklar mı, İsmail Gaspıralı’nın, Bekir Çoban-zade’nin
dilini koruya bilecekler mi? KendilerindeTürk Kültürünü koruyabilecekler
mi? Kırım’da hayatta var olma mücadelemiz hala devam ediyor ve ilk önce
kültürümüzü baş temelleri olan dil ve ana dilde eğitimi korumak ve inkişaf
ettirmek esas amacımızdır.
Ukrayna’ya bağlı olan Kırım Özerk Cumhuriyetinde Kırım Tatar dilinde
eğitim durumu nasıl? Bu soruya bildirimizde cevap vermeye çalışacağız.
Amaç: Günümüzde Ukrayna ‘da Kırım Özerk Cumhuriyetinde Kırım Ta-
tar dilinde örgün ve yaygın eğitim durumunu analiz etmek.
Günümizde Kırımtatar dilin ögretimi gayet aktual sosiyo- lingvistik me-
selelerden biridir. Ukrayna’da Kırım Tatar Dili milli azınlıklık statüye ait. Bu
durum Kırım okullarda ana dilimizin öğrenilmemesine yol açıyor, demek ki,
onun konuşma dairesini daraltıyor ve bir çok sahalarda işlenmemesine yol
1 Dr., Kırm Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi
310 Kırım’da Kırım Tatar Dilinde Örgün ve Yaygın Eğitimi
açıyor. Bu sebeple ana dilinde eğitimin hem örğün hem de yayğın şekilleri
olması çok önemli.
İlk önce Kırım Özerk Cumhuriyeti eğitim sisteminde Kırım Tatar dilininde
örgün-formal öğretiminin durumu açıklamak istiyoruz.
Kırım Tatarların eğitim sistemi XIV yüzyıldan itibaren (1333 s.) Altın
Ordu zamanında kurulmuş - İnci Bek Hatun medresesi devirinden başlaıyor.
Bu medreseyi aliye Doğu Avrupa’nın ilk üniversitesi sayılıyor. 1944 senesine
kadar bu sistemin tüm basamakları mevcüt idi. Yalınız 50 senelik sürgünlük
Kırım Tatarların 7 asırlık eğitim-öğretim sistemini tamamınen yok edilme-
sine yol açtı.
Solhat’ta – Eski Kırım’da yerleşen İnci Bek Hatun medresesi hala ber-
dat durumunda bulunuyor ve bu Altın Ordu zamanı devrinden kalma eğitim
ocağı yıkılmaya devam ediyor. Kırım Tatar halkını Milli Meclisi İnci Bek
medresesini dünya kültürel mirası olarak UNESCO listesine girsetilmesi
tavsiye ediliyor. Türk dünyasına eğitim reformlarıyla belli olmuş eğitim sis-
temi Stalin zamanında yok edildi.
Sürgünlükte Özbekistan’da ana dilimizde eğitim sisteminin bazı kısımları
faaliyet gösteriyordu. Onların arasında Kırımtatar dili ve edebiyatı bölümü,
bir kaç okulda ana dli dersleri okutuluyordu. 50 sene içerisinde 3 derslik ne-
şir edildi. Yarım asır devamında milletimizin yalıñız 8% Özbekistannıñ bazı
okullarında haftada bir kaç saat ders alma imkanlarına malik idi
Dilini yaşatan ocak aile, ‘Lenin Bayrağı’ gazetesi, ‘Yıldız’ dergisi, bir kaç
roman, hikaye, şiir kitapları idi. Böylelikle, 2-3 kuşak okulsuz ve eğitimsiz
öz kültürünü yaşatmaya çalıştıştlar. İlimde belli olduğu gibi, ailede dil ortamı
çok muhim ve ehemiyeti sonsuzdur, çünki burda gramer öğretilmiyor, dil –
kültürün bir parçası olarak yaşatılıyor ve yetişen nesillere kimliklerini, milli
şuur ve anı besliyor.
2009 senesi UNESCO tarafından yayınınlanan ‘Yok olma tehlikesine
mahruz kalan diller Atlas’ında Kırım Tatar dili yok olma tehlikesi altında
bulunduğu belgilendi. UNESCO, yeryüzünde konuşulmakta olan 6700 di-
lin yarısının bu yüzyılın sonundan önce yok olma tehlikesi ile karşı karşıya
bulunduğu, bu gidişin önüne ancak hükûmetlerin ve konuşur toplulukları-
nın âcil önlemler almalarıyla kısmen geçilebileceği görüşündedir. UNESCO,
Tehlikedeki Diller Programı[1] ile bu hayati soruna dikkat çekmeyi, uzmanlar
ve otoriteler aracılığıyla çözüm üretmeyi hedeflemektedir. Programda tehli-
kedeki diller ‘güvenli’den ‘ölü’ye değin altı tehlike derecesine ayrılmıştır.