303
Emine GANİYEVA
teşkil ete (Sadıqova, 2010, s. 12). Diger taraftan ise, ilim ve tehnika irişme-
leriniñ insanlarnıñ yaşayışına pek tez tatbiq etilmesi, çeşit zemaneviy tehno-
logiyalarnıñ inkişafı, insanlarnıñ tasil ve medeniy seviyeleriniñ yükselmesi,
terminlerni «mahsus leksika» sıñırlarından çıqarıp, cemiyette keniş qullanıl-
ğan vasta olıp qalmasına yol aça. Demek, bugünki künde terminologiya ya-
lıñız ilmiy tedqiqat obyekti olıp qalmay, onıñ siyasiy emiyeti de büyüktir.
Qırımtatar tiliniñ ilmiy terminologiyasını talil eter ekenmiz, onıñ işlenil-
mege ve artmağa muhtac olğanınıñ şaatı olamız. Yani bugün tilimizde qulla-
nılğan terminler ilim ve tehnika sahasınıñ çoq añlamlarını qavrap almay, bu
ise qırımtatar tilinde ilmiy araştırmalar yapılmasına büyük zorluqlar doğura.
Belli ki, her hangi tilniñ terminologik leksikası tematik sözlüklerde aksını
bula, böyle sözlükler til ne derece inkişaf etkeni obyektiv surette köstere.
Qırımtatar tiliniñ terminologik sözlüklerine kelince, bu sahada eñişlerden
daha artıq boşluq bardır. Aşağıdaki tablo farqlı alanlarda qırımtatar tilinin ter-
minologik sözlükleriniñ barlığı ve yoqluğu köstere:
Terminologik
sözlükler
Tercimeli
Açıqlamalı
Qırımtatarca-rusça
Rusça-qırımtatarca
matematik
_
_
_
himiya
_
_
_
fizika
_
_
_
coğrafiya
_
_
_
biyologik
_
_
_
felsefi
_
_
_
astronomiya
_
_
_
til bilgisi
+
_
+
edebiyat
_
_
_
tehnikiy
_
_
_
ıqtisadiy
_
_
tibbiy
+
_
_
sport
_
_
_
muzıka
_
_
_
harbiy
+
_
_
304 Qırımtatar İlmiy Terminologiyasınınñ Zenginleştirmek Yolları ve Vasıtaları
Тablodan qırımtatarlarınıñ çeşit faaliyet dalları üzerinde birçok termino-
logik sözlükler eksik olğanı körüne. Bugünge qadar sadece bir qaç termino-
logik sözlükni tağdim ete bilemiz. Bu M. O. Lümanov tarafından hazırlanğan
ve yayınlanğan tıp terminleri (Lümanov, 2006, s. 520) ve harbiy terminler
(Lümanov, 2008, s. 320) tercimeli rusça-qırımtataca söslüklerdir. Birinci söz-
lükke klinik ve teoretik tıp ve komşu ana bölümlerinden 60 biñden ziyade ter-
min kirsetilgen. Rusça terminlerge qırımtatar qarşılıdlarını seçip alğanda mü-
ellif Türkiye, Romanya ve Bulgaristanda yayınlanğan bir sıra sözlüklernen
faydalanğanını bildire. Ekinci sözlükte 45 biñge yaqın leksik birlem haqqında
bilgi berilgen. Qırımtatar til bilgisi terminlerini akis etken tercimeli hem de
açıqlamalı sözlük bar, anca olar qırımtatar til bilgisiniñ hepsi ihtiyaclarını
temin etmey. Bu sahada bir sıra işler yapılacağı közde tutula.
Böylece, terminologik sözlüklerniñ münderice ve sayısı qırımtatar tilinin-
de tam bir çalışma yapmaq içün son derece yetersiz. Şu sebepten qırımtatar til
biliminiñ temel meselelerinden biri – qırımtatar tilinde qonuşqanlarnıñ hepsi
ihtiyaçlarını qarşılayabilecek en eksiksiz ilmiy termin sistemini oluştırmaq.
Meslekiy-terminologik leksikanıñ şekillenmesi içün, fikrimizce, işni eki
yönelişte alıp barmalı. Birinciden, tilimizde pekingen, yahşı menimsenilgen
her bir ilim ve tehnika dallarınıñ terminlerini şekil ve aytıluv taraflarından
bir standartqa ketirip, nezaret astında tutmalı. Ekinciden, qırımtatar tiliniñ
söz yapuv imkânlarından keniş faydalanıp, ilmiy cihetten doğru ve oñaytlı
terminler yaratmalı. Bu ihtiyaclarnı üç menbağa esaslanıp qanaatlendire bi-
lemiz: tuvğan leksikanıñ zenginligi, diger türkiy tillerniñ işlenilgen terminler
sistemi ve milletlerara sözlerdir.
Birinci menba, fikrimizce, esas menba olaraq sayılmalı, çünki til özüniñ
içeriki imkânlarınıñ açılması ile inkişaf ete bile, tilniñ semantik cihetten inki-
şafı ğayet mühimdir. Belli ki, özel terminler şöyle yaratıla: 1) keñiş qullanımlı
sözlerge daha bir, mahsus mana bermek ile (meselâ, kürek, bebek, qapaq
– anatomiyada; başmaq, yeñ – tehnikada; sap, çanaq, başçıq, saç – botanika-
da); 2) söz yapuv modellerini örnek tutaraq kálkalar yaratmaq ile (separator
– ayır+gıç; syn+chron+iz+ation – zaman+daş+laş+tır+ma); 3) alınma söz
tamırlarına özel affiksler taqmaq ile (aviamotostroyeniye – uçaq motorı yap-
ma; avtopogruzçik – avtoyuklegiç).
Şunı da qayd etmeli ki, halq tili, şive leksikası, hiç şüphesiz, termin sis-
temini zenginleştirmek içün malzeme olaraq hizmet ete bilir. Bu fikir 1929
senesi Bütün Qırım II ilmiy-orfografiya konferentsiyasında belli şair ve alim
A. Lyatif-zade tarafından «Terminologiya meselesi haqqında» mevzusındaki
305
Emine GANİYEVA
çıqışında da ifade edilgen edi: «Biz traheya sözü yerine nefes yolu dep olur-
mız. Ne içün? Çünki bu söz nefes alıp bermege hizmet etken bir müçeniñ
adıdır. Nefes ve yol sözleri bizge belli. Yol sözüni de nefes keçe turğan kanal
manasında, mecaz olaraq qullana bilirmiz ki, olduqça tabiiy ve mantıqiy bir
termin olur. Aynı sürette rusça pisçevod sözüni alayıq: bu söz «aş kötürici»
demektir. Eger biz onı bir çoqlarımız yapqanı kibi tercime etmege oğraşsaq
külünç ve suniy bir uydurmacılıq olur. Bu söz yerine Qırımnıñ bir çoq yerle-
rinde boğaz, tamaq derler ki, hiç birisi aş yolu demek degildir. Lâkin bunıñ
yerine çöl tarafında qullanılmaqta olğan yeñyeç sözüni alsaq hem doğru, hem
yerinde qullanmış olurmız, bu ise uydurma olmaz; bu söz kitaplarımızğa kir-
gen soñ kimseniñ qulağına ters kelmez» (Lâtif-zade A., 1929, s. 17).
Körgenimiz kibi, milliy terminologiyanıñ zemaneviy alı ve inkişaf pers-
pektivasını belgilegende, keçmişteki alimlerniñ bu meselege nasıl isse
qoşqanları, olarnıñ kontseptsiyalarınıñ ögrenilmesi ğayet faydalıdır. Bu fikir
öz-özünden tilni terminlernen tekmillendirgende daha bir yolnıñ barlığı ve
onıñ mühimligini köstere. Bu – asırlar devamında şekillenip kelgen ilmiy
mirasnı ögrenmek, talil etmek yoludır. Professor I. Kerimovnıñ qayd etke-
nine köre, Rusiye milliy kütüphanelerinde büyük miqdarda qırımtatar tiline
ayit cenkten evel neşir etilgen ilmiy edebiyat, derslik ve metodik qullanmalar
saqlanıla (Kerimov, 2006, s. 4). Bu mağazalarda mevcut olğan tilşınaslıq, al-
gebra, geometriya, fizika, himiya kibi ilimler boyunca kitaplarnıñ barlığı endi
o yıllarda işlenilgen terminologiya olğanınıñ köstergiçidir. Bu menbalarnen
tanışmaq, olarda qullanılğan terminlerni cedvelge almaq, olarnıñ arasında
bugünki tilge kelişken soylarını seçip alıp, ilmiy apparatqa kirsetmek ğayet
faydalı ve muhim bir iştır.
Şimdiki ve cenkten evel neşir etilgen kitaplarda terminler yaratuvında keñ
qullanılğan usullardan biri – çeşit türlü söz yapıcı ve semantik kálkalar (kál-
ka – yabancı tilniñ söz ve söz birikmeleriniñ tuvğan til birlemleri yardımı ile
tercime etmek) yaratmaq usulıdır. Bu usul qırımtatar tiliniñ bütün söz yapıcı
vastalarından keniş faydalanmağa imkân yarata. Grammatika, matematika,
biologiya, tabiatşınaslıq dersliklerinde kálka usulınen meydanğa ketirilgen
terminlerniñ sayısı az degıl. Bularnıñ sırasında ilmiy qavramlarnı ifade etmek
için uygun bir sıra kelimeler bar . Meselâ, til bilimine ait kitap ve sözlükle-
rımizde zayıflaşma ’reduktsiya’, beñzeşme ’assimilâtsiya’ kibi, matematika
dersliklerinde musaviy köşeler, ölçü birlemi kibi, biologiyada yalı yanı suvla-
rı,
ösümlik alemi, metodikada
ekitillik ’bilingvizm’ kibi kálkalar mana, şekil
ve aytıluv taraflarından termin olaraq qullanmağa lâyıq birlemlerdir. Amma
bu sözler sırasında kelişmegen kálkalarnıñ sayısı az degil.