kundagi holatini o‘rganishdir va bu tilning tarixini, boshqa tillar bilan qiyosini
o‘rganishdan avval bo‘lishi kerak.
6. Sossyur tilni til va nutqqa ajratadi. Til tildagi so‘zlarning
jami va nutqni
qurish, tuzish qoidalaridir. Nutq esa til sistemasining so‘zlashuvdagi yoki matndagi
qo‘llanishidir. Sossyur o‘z fikrini isbotlash maqsadida shaxmat o‘yiniga murojaat
qilib, shaxmat o‘yinining mazmunini shaxmat donalarining joylashishi va ularning
yurish qoidalari tashkil etadi, biroq har bir shaxmatchi ulardan individual tarzda
foydalanadi. Til nutqdan quyidagi 5 ta belgisiga ko‘ra farqlanadi:
1) Til – ijtimoiy, umumiy, nutq esa individual hodisa.
2) Til sistem, nutq esa asistem hodisa.
3)Til potensial (yashirin imkoniyat), nutq esa real voqelik.
4) Til sinxron, nutq esa diaxron, tarixiy hodisa.
5) Til - mohiyat, nutq – hodisa.
7. Sossyur til va nutq birliklari orasidagi o‘zaro bog‘lanishni paradigmatik va
sintagmatik munosabatga ajratadi. Paradigmatik munosabat til birliklarining bir
paradigmaga, masalan, so‘zlarning vertikal yo‘nalishda
turlanish yoki tuslanish
qatoriga birlashishi va bosh, asosiga ko‘ra farqlanishidir. Masalan,
kitob, kitobni,
kitobning, kitobda, kitobdan so‘zlarining ma’nosi bosh kelishik shakliga ko‘ra
olinadi. Sintagmatik munosabatda esa til birliklarining o‘zaro semantik-sintaktik
munosabatga kirishishi va gorizontal planda birikmalar hosil qilishi tushuniladi:
kitobning qadri, kitobni o‘qish kabi.
Paradigmatik munosabat til birliklarining nutqqacha bo‘lgan
til hodisasi
bo‘lsa, sintagmatik munosabat til birliklarining nutq jarayonidagi mantiqiy
munosabatidir va u nutq hodisasi sifatida qaraladi.
Xulosa qilib aytganda, XX asr tilshunoslik fanida keskin burilishlar sodir
bo‘lgan davr bo‘ldi. Yuqorida qayd etilgan oqimlar, mashhur tilshunos olimlarning
qarashlari va faoliyatlari tilshunoslik fanining keng miqyosda
rivojlanishiga sabab
bo‘ldi. Albatta, bu o‘rinda ayniqsa tilning sistemaliligi, til va nutq dialektikasi,
tilning ijtimoiyligi g‘oyalarini ilgari surgan Sossyur ta’limotining ahamiyati
beqiyos. Sossyur ta’limoti tilshunoslikda nafaqat
sotsiologik lingvistikaning
yuzaga kelishida, balki bir qator lingvistik maktablar va struktural lingvistikaning
vujudga kelishida ham muhim omillardan biri bo‘ldi.
Dostları ilə paylaş: