Umumiy yer bilimi


ANTLANTIKA OKEANI: 93.4 mln.kv.km



Yüklə 380,23 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/36
tarix17.06.2023
ölçüsü380,23 Kb.
#117571
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   36
Umumiy yer bilimi

 
 ANTLANTIKA OKEANI: 93.4 mln.kv.km. 
 
XIND OKEANI 74.9 mln.ka.km. 

SHIM.MUZ OKEANI: 13.1 mln.kv.km.
Ularning chegaralari ustida tuxtalish kerak. Dengiz materiklarga nisbatan 
joylashishi va okean bilan tutashib turishi xarakteriga karab chekka, materik va 
urta dengizlar bulinadi. 
Chekka dengizlarga: Baranes, kara, Laptev va b. Materik ichkarisidagi 
dengizlarga: Baltika Ok, Azov dengizlari va Gudzon kultigi kiradi. 
Urta dengizlarga: Urta dengiz Tirren, Andiartika, Ioniya, Marmar, Kora 
dengizlari. 
Osiyo, Avstraliya urta dengiziga: Jan.Xitoy, Yava, Zulu, Sulavesi, Banda va 
Arafur dengizlari. 
Dengizning rejimi suvni ng shurligi va xarorati, okimlari, suv kalkishi, 
shuningdek bioloigk sharoiti ularning chukurligiga xamda okeanlar bilan tutashish 
sharoitiga boglik. 
Yerda materik va okeanlarning joylashishidda kuydagi konuniyat mavjud; 
Kuruklikning katta kismi shim.yarim sharda joylashgan. Jan.yarim shar 
okean yarim sharlardan iborat. Uning 81% suv, kolgan 19% kuruklikka tugri 
keladi.
Materiklar ikki kator joylashgan: Yevrosiyo bilan shimoliy Amerikadan 
iborat shimoliy kator va Janubiy Amerika, Afrika xamda Avstraliyani uz ichiga 
oluvchi ekvator yoki katori Antartida va katorlardan tashkaridadir. 
Shimoliy matekriklar tropik kengliklardan boshlanadi va urtacha geografik 
kengliklardan utib, kutbiy kengliklarga boradi, janubiy materiklar esa ekvatorning 
xar ikki tomonidan joylashib, subtropik mintakalar doirasidan nariga utmaydi. 
Materik va okeanlar antipod joylashgan. Shimoliy muz okeani bilan 
Antarktida materigi Shimoliy Amerikaning Xind okeani, Yevrosiyo bilan 
Afrikaning Ulug (tinch) okeani fakatgina And toglarining Janubiy chekkasi Xitoy 
territoriyasiga tugri keladi. 


29 
Materikning bu bayon etilgan joylashishi va xarakteri kuruklik va 
dengizlarning yer yuzida zonal joylashganligini kursatadi.
Xamma materiklar pona yoki uchburchak shaklida bulib, ularning uchi utkir 
janub tomonida. Bunday shakl fakat Avtraliyada uncha anik ifodalanmagan. 
Meridian yunalishida chuzilgan planetar relyef S kurinishga ega Bunday 
yunalish Kordilera, And, Antartika suv osti tizmalari.
Materikning joylashishida zonallikdan tashkari, tabiat ikkinchi umumiy 
belgisi sektorlik nomayon buladi. 
Kontinetning maydoni va uning urtacha balandligi urnida xam bevosita 
boglanish bor: kuruklik maydoni kanchalik katta bulsa uning urtacha balandligi va 
materik orasida litosferaning kalinligi xam shuncha katta buladi.
Yer yoriklari mintakalar xam zonal, xam meridian yunalishida kesib utgan. 
Urta dengiz yoriklari mintakasi Shimoliy Afrika, janubiy Yevropa, Alp, Kavkaz 
old Osiyo, Ximolay, Xindi Xitoy ya.o. 
2.35* j.k. paralel ravishda janubiy yarim shar yoriklari mint akasida utadi. 
Olimlar yer yuzasining xozirgi vaktdagi morfologiyasini, ya'ni yer 
manzarasini tushuntirish uchun kup gipotezalarni taklif kilishgan: 
Kutbning siljishi yoki yerning aylanish ukiga nisbatan taxminan bir xil 
burchak xosil kilib olgan. Proterazoyda kutbda shimoliy Amerikaning markaziy 
kismi, kembriyda Tinch okeanining urtasi bulgan poleozoy davomida kutb, Tinch 
okeanida Gavay orollari orkali sharkiy Osiyoga shiljib borgan, mezozoyda u oxota 
dengizi soxillariga yetgan, paleogenda Chukotkada va nixoyat, xolatga kelgan deb 
taxmin kildi. 
Dastlab YE. Bixanov (1877) tomonidan tulik ishlab chikkan materiklar 
gorizontal siljishi gipotezasi. Buning birinchi variantida Pangeya materigi bulib 
uning parchalanishi natijasida xozirgi materiklar vujudga kelgan deyilsa, keyingi 
variantda kadimgi ikkita ulkan materiklar Lavraziya bilan Gadvana bulgan 
deyiladi. Lavzariy Shimoliy yarim sharda Gadvana janubiy yarim sharda bulgan. 
«Kupriklar» bulganligi gipotezasiga kura Xind va Atlantika okeanlari urnida 
turli geologik davrlarda sayyoz dengizlari orollar va xatto materiklar mavjud bulib, 
ular orkali usimlik va xayvonlar bir materikdan ikkinchi materikka utib yurgan 
mas: Muz okeanida Lomonosov tizmasi urnida yakin geologik utmishda 
Antarktida kurukligi bulgan degan taxmin bor. 
Rotasion gipoteza deb ataluvchi turtinchi gipotezaga kura yer pusti ba'zi bir 
kenglik zonalari va meridional sektorlarda ayniksa aktiv xayot kechirib turadi. 
Aktiv zonalar urtasidan utgan paralellarni shartli ravishda aktiv paralellar, aktiv 
sektorlar orasidan utgan meridianlarni aktiv meridianlar deyiladi.
Planetalar relyefi asosiy yunalishlarining S shaklida ekanligi moxiyati 
shundaki Shimoliy materikning kuruklik va uning kismlari tog zanjirlarining 
bulaklari janubda shimolga karaganda garbga siljigan. Buni xar ikkala Aiyerikada, 
Osiyo va Avstraliyada, Atlantika tizmasida, xamda relyefning boshka eng katta 
elementlarida kurish mumkin. Bunday siljishning sababi shuki, jan.yarim sharda 
litosferaning pasayishiga moyilligi sharoitida yer pustining barcha kismlari 
shimoldagi uz yunalishidagi kismlarga nisbatan sharkka siljigan, shimoliy kismlar 


30 
esash shim.yarim shar litosferasining kutarilish xarakatigsha boglik ravishda 
garbga tomon siljigan. Meridional ogish vujudga kelgan. 

Yüklə 380,23 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə