32
1.Atmosfera xakida tushuncha.
2.Atmosfera tarkibi.
3.Atmosferaning tuzilishi.
4.Kuyosh radiasiyasi.
5. Yer sharida issiklikning taksimlanishi.
1.Atmosfera xakida umumiy tushuncha.
Planetamizni urab olgan xavo kobigiga atmosfera deyiladi. Atmosfera grekcha
suz bulib «Yerning suv kobigi», «Xavo katlami» degan ma'noni anglatadi.
Yerning xavo kobigi esa xar xil gazlarning mexanik arlashmasidan iborat.
Atmosferaning kalinligi 3000 km ga yetadi. Atosferaning
massasi esa xar xil
gazlarning mexanik aralashmasidan iborat. Atmosfera gidrosfera masasidan 100
marta, litosfera massasidan 1000 marta kam bulib, 5.15X10 15 tonnaga teng.
Atmosfera planet
amiz uchun ayniksa, uning biosfera uchun, jonli
organizmning nafas olishi uchun katta axamiyatga ega. Bulardan tashkari, yerning
xavo kobigi planetamiz yuzasini kunduzi kattik kizib ketishidan, kechasi sovib
kolishidan saklovchi guyoki bir kurpa vazifasini utaydi.
Atmosfera shuningdek Yerni kosmodan keladigan kuplab metiorlardan
saklaydi. Metiorlar atmosferada kizib
yonib ketib, yerga yetib kela olmaydi.
2.ATMOSFERANING TARKIBI.
Atmosfera Yer yuzasi yakinda asosan azot 78,08% va kislorod 20,95% iborat
bulib unda kamrok mikdorda argon 0,93% karbonat angidrid 0,03% geliy, neon,
kseon, kripton, vodorod, azon, ammiak yod va boshka gazlar (0,01%) bor.
Atmosfera tarkibidagi gazlarning % mikdori uni ng kuyi kismida
uzgarmaydi . Fakat karbonot angidrid gazining
mikdori sanoatlashgan katta
shaxarlarda bir oz kuprok, aksincha, Arktika, Antarktida va okeanlar ustida bir oz
kamrok buladi.
Atmosfera tarkibidagi gazlar ichida kislarod juda katta axamiyatga ega u
organizm nafas olishining zaruriy shartidir. Atmosferada taxminan 10* 15 t
kislarod bor. U organizmlar xosil
kiluvchi oksil, yog, uglerodlar tarkibiga kiradi.
Organizmlar xayot kechirishi uchun zarur bulgan energiyani oksidlanish xisobiga
oladi
Tabiatda usimliklar sarflagan kislarodning urnini tuldirib turadi.
Atmosferada azot, kislarod aralashmasi rolini uynab, oksidlanish sur'atini va
binobarin, bioloigk prosesslarni tarkibga solib turadi. Karbonot
angidrid gazi
tabiatda katta axamiyatga ega bulib, usimliklar uchun zarurdir. Shuningdek, u
yerning issiklik balansini tartibga solib turadi, chunki karbonot angidrid kiska
tulkinli Kuyosh radiasiyasini utkazibyuborib, yer tarkatadigan uzun tulkinni
issiklik nurini yutadi. Raketa, sun'iy yuldosh yordamida va kosmonavtlarning olib
borgan kuzatishlaridan ma'lum buldiki, atmosferaning 100 km gacha baland
bulgan
kismida xam uning tarkibi yukorida kayt kilingan gazlardan iboratdir. Atmosfera
massasida .0.2 – 4% gacha suv bugi bulib shuning 9G'10 kismi 5 km gacha
33
balandlikda bulgan pastki kismi uchraydi. Chunki atmosferadagi suv buglari yer
yuzasida namlikning buglanishida tuplanadi. 1000-1200 km balandlikda atmosfera
asosan kislarod va azotdan undan yukorida 2500 km gacha bulgan kismida geliy
gazidan 2500 km dan yukorida esa eng yengil
gaz vodoroddan
iborat.Atmosfkeroaning kuyi kismi tarkibidagi, bu gazlardan tashkari, xar xil yullar
bilan vujudga kelgan juda mayda zarrachalar aerazollar tutun, chang, tuzon va
xakozo, shuningdek tuprok va tog jinslarning yemirilishdan
vujudga kelgan
zarrachalar vulkan kuli, radioaktiv moddalar xam bor.
Dostları ilə paylaş: