Urganch davlat universiteti tarix yo‘nalishi 201-guruh talabasi qilicheva shahloning o‘zbek tilini sohada qo‘llanishi fanidan taqtimot ishi

Fonetik tamoyil. O‘Z tarkibidagi nutq tovushlarining aytilishi va eshitilishiga kora yozilishi fonetik tamoyilga xos. Bunga kora sozlar adabiy talaffuzda qanday aytilsa, shunday yoziladi. Masalan, ong ozagidan la affiksi bilan yasalgan so‘z ongla emas, angla shaklida yoziladi, ya’ni o‘zakdagi o o‘rniga a talaffuz qilinarkan, xuddi shunday yoziladi. Ishla negizidan yasalgan ishlovchi so‘zida a o‘rniga o yoziladi. (tara – taroq so‘zlarida ham shunday). Shuning-dek, ruscha счёт, счётка so‘zlari ham eshitilishiga kora chot, chotka tarzida yoziladi. Fonetik tamoyil orfografiyani jonli talaffuzga yaqinlashtiradi. Yozuv va talaffuzda malum darajada umumiylik saqlanadi.

Nutqimizda tushdi sozi tushti, tushgan sozi tushkan tarzida talaffuz qilinadi. Bazan soz oxirida bir undosh tushirilib aytiladiki (Samarqan, xursan, pas kabi), bu sozlar talaffuzdan boshqacharoq yoki toliq yoziladi. Bu holat fonetik tamoyil orfografiyaning yagona tamoyili bola olmasligini korsatadi.

• Xuddi shuningdek, alifbodagi kamchiliklar tufayli unlilar qattiq va yumshoq talaffuz qilinishidan qat’iy nazar, bir xilda yoziladi: biz, tiz, qiz, qish, kol, koz, qoy, qozi, qalb, ona, qur, bur, tur, or, ur kabi.

Morfologik tamoyil nuTqdagi so’z va affikslar qanday aytilishiga kora emas, balki ularning butunligiga yoki variantlaridan birini tanlab olish asosida yozish morfologik tamoyil deyiladi. Morfologik tamoyil so’z va morfemalarni adabiy tilda muqim shakllarida saqlash va yozishga ko’maklashadi, yozuvda bir xillikni taminlaydi. Masalan, uchta sozi ushta, kelib turibdi sozi kep turipti tarzida aytiladi. Ammo ular asliga muvofiq uchta, kelib turibdi deb yoziladi. Yoki -lar affiksining -la, -lor, -nar tarzida aytilishiga qaramay, uning butunligiga kora -lar shaklida yoziladi. Fe’lning infinitiv shakli -moq, shuningdek, qoshimchalarning deyarli hamma shakli morfologik tamoyil boyicha yoziladi: Egalik affikslari: -im, -ing, -i, kelishik afikslari: -ning, -ni, -da, -dan (jonalish kelishigi bundan mustasno), so’z yasovchilar ham turlicha aytilishdan qat’iy nazar, imloda o’zining bir xil morfologik shaklini saqlagan holda yoziladi. Korinadiki, morfologik tamoyil o’zbek orfografiyasining yetakchi tamoyili bolib hisoblanadi.

• Morfologik tamoyil nuTqdagi so’z va affikslar qanday aytilishiga kora emas, balki ularning butunligiga yoki variantlaridan birini tanlab olish asosida yozish morfologik tamoyil deyiladi. Morfologik tamoyil so’z va morfemalarni adabiy tilda muqim shakllarida saqlash va yozishga ko’maklashadi, yozuvda bir xillikni taminlaydi. Masalan, uchta sozi ushta, kelib turibdi sozi kep turipti tarzida aytiladi. Ammo ular asliga muvofiq uchta, kelib turibdi deb yoziladi. Yoki -lar affiksining -la, -lor, -nar tarzida aytilishiga qaramay, uning butunligiga kora -lar shaklida yoziladi. Fe’lning infinitiv shakli -moq, shuningdek, qoshimchalarning deyarli hamma shakli morfologik tamoyil boyicha yoziladi: Egalik affikslari: -im, -ing, -i, kelishik afikslari: -ning, -ni, -da, -dan (jonalish kelishigi bundan mustasno), so’z yasovchilar ham turlicha aytilishdan qat’iy nazar, imloda o’zining bir xil morfologik shaklini saqlagan holda yoziladi. Korinadiki, morfologik tamoyil o’zbek orfografiyasining yetakchi tamoyili bolib hisoblanadi.