Urmaiov N. J., R o ‘ziyev O. A., Gulmatov J. Q., Berdiyev S. R. Qishloq xo‘jaligiiqtisodiyoti «tafakkur»

12.2. Qishloq xo‘ja!ik korxonalarida iqtisodiy samaradorlikni tavsiflovchi
ko‘rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi.
Iqtisodiy 
samaradorlikka 
baho 
berishda 
mutlaq 
va 
nisbiy 
ko'rsatkichlardan 
foydalaniladi. 
0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Vazirlar
Mahkamasinining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli Qarori bilan tasdiqlangan 
«MahsuIot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi 
hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga 
muvofiq qishloq xo‘jalik korxonalarining iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlari 
aniqlanadi.
Mahsulotlarai sotish, xizmatlar ko'rsatish natijasida xo‘jalikning 
hisob-kitob raqamiga kelib tushgan mablag‘lar uning yalpi pul tushumini 
tashkil etadi. Yalpi pul tushumidan egri soliqlar (qo‘shilgan qiymat solig‘i, 
aksiz solig‘i, bojxona to‘lovlari) summasini ayirish orqali sof pul tushumi 
aniqlanadi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarining yalpi daromadi yalpi mahsulot 
qiymatidan ishlatilgan asosiy vositalaming amortizatsiya summasini ayirish 
orqali aniqlanadi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
YaD
= 
YaM - As
Bunda: 
YaD
- yalpi daromad summasi;
YaM—
yalpi mahsulot qiymati;
As —
ishlatilgan asosiy vositalaming amortizatsiya summasi.
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda foydalaniladigan asosiy 
ko‘rsatkichlardan biri - foydadir. Foyda summasi orqali ishlab chiqarishning 
iqtisodiy samaradorligi va korxonaning iqtisodiy salohiyatiga baho berish
241
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mumkin. Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda foydaning quyidagi turlari 
aniqlanadi:
1) yalpi foyda summasi. Ushbu ko‘rsatkich 
mahsulot sotishdan 
tushgan sof pul tushumidan sotilgan mahsulotlaming ishlab chiqarish 
tannarxini ayirish natijasida aniqlanadi. Uni quyidagi formula yordamida 
aniqlash mumkin:
YaF = S T - T
Bunda: 
YaF -
yalpi foyda summasi;
S T -
sof pul tushumi;
T
- sotilgan mahsulotlaming ishlab chiqarish tannarxi.
2) asosiy faoliyatdan olingan foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash 
uchun yalpi foydadan davr xarajatlarini ayirish va asosiy faoliyatdan olingan 
boshqa daromadlarni qo‘shish hamda asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa 
zararlami ayirish orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalanish 
mumkin:
AFF
= 
YaF
- 
D X
+ 
AFBD - AFBZ
Bmida: 
AFF -
asosiy faoliyatdan olingan foyda;
D X -
davr xarajatlari;
AFBD
- asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlari;
AFBZ
- asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.
Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarga quyidagilar kiradi:
- undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida 
to ‘lanmagan qarzlar va xo'jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun 
jarimalar, shuningdek yetkazilgan zararlami undirish bo'yicha daromadlar;
- hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillar foydasi;
- asosiy fondlar va boshqa mol-mulklami sotishdan olingan daromadlar;
- da’vo bildirish muddati o‘tgan kreditorlik va deponent qarzlami hisobdan 
chiqarishdan olingan daromadlar;
- xo‘jalikning umumiy ovqatlanish shaxobchalaridan tushumlar va yordamchi 
xizmatlardan daromadlar sifatidagi boshqa daromadlar;
- davlat subsidiyalari va xolisona moliyaviy yordamlar.
3) umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda. Ushbu ko'rsatkichni 
aniqlash uchun asosiy faoliyatdan olingan foydaga moliyaviy faoliyatdan 
olingan daromadlami qo'shish va moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlami 
ayirish orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
UFF
= 
AFF + MFD
-
MFX
Bunda: 
U F F -
umumxo'jalik faoliyatdan olingan foyda;
242
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

iy faoliyat daromadlari;
MFD
— moliy* faoliyat bo'yicha xarajatlar.
M F X -
moliya 0iinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi:
MoliyaviyfaoliyatdfD nsfertj;
- olingan royaltilar va sarmoy . dida y0y unjng tashqarisida boshqa xo‘jalik
- O zbekiston Respublikasi 
ulush qo‘shgan holda qatnashishdan olingan 
yurituvchi subyektlar faoliya 0[jngan dividendlar hamda obligatsiyalar va 
daromad, aksiyalar bo y*. *fl‘ozJar bo‘yicha daromadlar;
xo jalikka tegishli qimmatli <) 
ga berishdan olingan daromadlar;
- mol-mulkm uzoq muddatga 
alar bo.yicha ijobiy kurs tafovuti;
- chet el valyutasi bilan °Per8 - qimmatli qog‘ozIarga, f ° 0iingan daromadlar; 
mablag‘lami qayta baholashd*8
^
^
- mohyaviy faoliyatdan boshf; icha xaraj atiarga quyidagilar kiradi:
Moliyaviy faoliyat & . „ | a r
- olingan kreditlar bo yicha to iiaraga 0|jsh (lizing) bo‘yicha foizlarni toiash
- mol-mulkni uzoq muddatg8 •
xarajatlari, 
ratsiyalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari va
- chet el valyutasi bilan ope‘
7JI 1*511*1 51 
T
*
’ 
*ba korxonalarga va boshqalarga sarflangan
sh«
- qimmatli qog ozlarga, »
■
-
zararlar;
mablagiarni qayta baholashd88 fish ya 
bilan bog- o z qimmath qog‘ozlarini 
^arajatlar
- moliyaviy faoliyatdan boshi8 
bo) so lq to angunga 
olingan foydaga tasodifiy (ko(zda tutilmagan) 
uchunumumxo jahkfaoliyatid8 
zararlami ayirish orqaH aniqianadi. Bunda 
daromadlami qo shish va 
mumkin. 
quyidagi formuladan foydalaO'5
„ 
7
z
STF
= 
UFF
+ 
TV
d
a
. 
c t p
‘langungacha boigan foyda;
un a' 
so 
.. . (lco‘zda tutilmagan) daromadlar;